Dünyaca tanınan Adıge bilim insanı Avĺe Pşımafe ile karşılaştırılacak ya da onunla eşleştirilecek birileri Kuzey Kafkasyalı arkeolog ve araştırmacılar arasında yoktur.
Severek, içinden gelerek, göğsünü toprağa vererek yıllar boyunca kazı heyetlerine katıldı ve bu sayede, ülkemizdeki Taş Çağı’nın en eski, başlangıç dönemine ait yapıtları ilk bulan ve inceleyen araştırmacılar arasında seçkin bir yer kazandı. Kazı, arazi araştırması peşinde 35 yıl çalıştı, Zakubanya Dağını buldu ve Taş Çağı’na ait 85 arkeolojik yapıtı ortaya çıkardı ve bunların doğruluğunu ispatladı.
Avle Pşımafe Mart 1927’de Adıgey’in büyük köylerinden Hakurınehable’de doğdu, bir çiftçi ailesinde büyüdü. Köy okulundan sonra Maykop İlköğretmen Okuluna kaydoldu, ardından üst eğitimini Maykop Öğretmen Enstitüsü’nde tamamladı. 1948’de Rostov Devlet Enstitüsü’nden tarih diploması aldı, ulusal eğitim sisteminde 10 yıl çalıştı.
Avle Pşımafe 1957’de Gürcistan’da yüksek lisans eğitimine başladı. Anayurdunun zengin tarih ve etnografyası onun ilgisini çekti, bilimsel ve araştırıcı bir yetenek olduğunu kanıtlamış oldu. Gönüllü olarak ilk büyük kazı ve araştırmalara başladı: Arıyor, eski ve tarihi anıtları bir bir bulup ortaya çıkarıyordu.
1958’de, bu genç yüksek lisans öğrencisi Abadzehskaya köyü (stanitsa) yakınında Paleolitik döneme (En Eski Taş Çağına) ait bir anıtı belirledi ve Kuzey Kafkasya yöresinde önemli bir buluş yapmış oldu, anıt eski insanların yaşam biçimini ve kültürünü aydınlatıyordu. Pşımafe bu buluntusu üzerinde sıkı bir çalışma yaptı, hiçbir şeye benzetilemeyecek durumda çok sayıda taş malzemeyi (arkeolojik eşyayı) topladı. Eski Abzahe yerleşiminde bulduğu bu buluntularla 1960’da doktora tezini verdi. 1963’te “Abzahskaya Alt Paleolitik Sitesi” adlı monografisi yayımlandı, bu da onun bilim insanı ve araştırmacı yeteneğinin kesin bir kanıtı oldu.
1960 yılından başlayarak, yaşadığı sürece Avle Pşımafe Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü Arkeoloji Bölümü Başkanı olarak çalıştı.
1961 yılı, Avle Pşımafe için verimli bir yıl oldu: Gupski dağ geçidinde (vadisinde) eşi benzeri olmayan eski bir mağara yerleşimleri zincirini buldu. Mağaralarda, en çok da Barakay’daki mağarada eski Neanderthal insanlarına ait çok sayıda kemik kalıntıları buldu. P. Avle’nin bu bulguları sonucu, insan soyunun evrimi, eski varsayımlar kökten değişti ve bu değişimin belirlenmesinde Avle’nin payı, Paleontolojide altın bir hazine değerinde sayıldı. Pşımafe, Leningradlı (St.Petersburg) bilim insanları ile birlikte Kuban’daki eski insan yerleşmelerini ve duraklama yerlerini (уцупIэхэр) açığa çıkardı ve bunların doğruluğunu kanıtladı. Bu büyük buluşu temel alan ve bir grup yazarın ortak imzasını taşıyan “Kuzey Kafkasya’da Guppski Geçidi’ndeki Neandertal İnsanları” (1994) adlı monografisi, son çalışması oldu – monografi arkeologun ölümünden sonra yayımlandı -.
Pşımafe’nin bulduğu ve doğruluğunu kanıtladığı taş yapıtlar (bulgular) Kuzey Kafkasya’daki en büyük ve en değerli koleksiyonu (200 bin eşya/ arkeolojik yapıtı) oluşturuyor ve Rusya Federasyonu’ndaki en önemli buluntu olarak kabul ediliyor. Bu buluntulardan bazıları AC Ulusal Müzesi dışında, Moskova Tarih Müzesi’nde ve Tiflis Devlet Müzesi’nde de bulunuyor.
Avle Pşımafe bulduğu malzemeleri (buluntuları) inceledi ve tasnif etti, binlerce taş buluntuyu (pkığo) etiketledi, listeledi ve bulduklarını kayıt altına aldı. Ünlü arkeolog- araştırmacı P. O. Avle’nin bulguları uzmanların, öğrencilerin, yüksek lisans öğrencilerinin ve Paleolit (Kaba Taş Devri) konusunda çalışanların hizmetlerine açık bulunuyor.
Büyük Adıge arkeologu Avĺe Pşımafe, bilimsel makalelerini değişik tarihlerde yayımladı. “Kuzey Kafkasya halklarının en eski çağlardan on sekizinci yüzyıl sonuna değin tarihi” (Moskova, 1988) adlı kitabın başlangıcında yer alan “Paleolitik avcılar ve toplayıcılar” adlı büyük bölümünü iki arkadaşıyla birlikte yazdı.
Ünlü bir bilim insanı olan Avle Pşımafe çok yönlü bir kişilik. Onun girişimiyle “Arkeoloji Sorunları” adlı sürekli yayımlanan bir dergi (сборник) yayın dünyasına kazandırıldı, derginin editörü ve sorumlusu oldu. Dergide inceleme yazıları ve makaleler yayımlanıyordu. Avle Pşımafe öğretmenler için çok sayıda yardımcı ders kitabı (metodik) ve kılavuz kitapları, Adıgelerin tarihi üzerine çok sayıda makaleler, etnografik, toponimik (yer adları) ve etnik köken (этнонимик) üzerine yazılar yayımladı. Büyük arkeolojik çalışmaları dışında, yıllar boyunca Adıgey’de yaşanmış önemli olaylar konulu kitaplar da yayımlamıştır.
Avle Pşımafe etkili bir biçimde, arkeoloji konulu Birlik (RF) Konferanslarına ve okumalara aktif olarak katılıyordu. Konuşmaları dünya forumlarında, ikişer kez en iyi örnekler arasına kondu. Yöre (Adıgey) ve ülke (Rusya) tarihi üzerine önemli çalışmalar yaptı. Tarih bilimi alanındaki büyük başarıları nedeniyle “Emek Kahramanı” (За доблестный труд) madalyasıyla onurlandırıldı.
Avle Pşımafe Aralık 1991’de henüz 64 yaşında aramızdan ayrıldı, ama arkasında gurur kaynağı olarak zengin bir miras bıraktı.
30 Kasım 1992’de Rusya Bilimler Akademisi (РАН) Maddi Kültürler Enstitüsü bu değerli Adıge bilim insanı ve arkeologu P. O. Avle anısına St. Petersburg’da bilimsel okumalar düzenledi. Orada çalışmaları içinden bölümler okundu ve Avle’nin değişik çalışmaları üzerinde duruldu. Maykop’ta da Krasnooktyabrski Caddesindeki evine bir taş plaket çakıldı, üzerine “Bu evde 1966-1991 yılları arasında Adıgey’in ilk arkeologu P. O. Avle yaşadı” yazısı yazıldı.
Yaşamış olsaydı bu bilge kişi bugün 95 yaşında olacaktı.
Mamırıko Nuriyet
Adıge mak, 18 Nisan 2022