Rusya Federasyonu Anayasası’nın Devlet Merkez Organları ile Yörelerde Uygulanış Biçimi

Federasyon içindeki yörelerin devlet yasama  organları federal yasaların çıkarılmaları sürecine de katılıyorlar,  ki bu çok önemlidir. Yerel birimlerin yasama organları Federal Meclis’in  her iki kanadında da (-Federasyon Konseyi ve Devlet Duması – ) temsil ediliyorlar ve  çalışmalara katılıyorlar. Federal hükümetin de bu faaliyetin içinde bir  yeri bulunuyor, bunu da belirtmemiz gerekiyor. İncelememiz sonucuna göre, Devlet Duması’nda kabul edilen yasa tasarı ve önerilerinin çoğu Hükümet kaynaklı değil, başka kaynaklı. Çıkarılan yasalar kısa sürede ve hızla eskiyip iş göremez hale geldiğinden, bu yasaların değiştirilmeleri ya da mevcut yasalarda değişiklikler yapılması zorunluluğu doğuyor. Değişiklik girişimi, en çok Hükümet’den beklenir. Hükümetin kendi girişimiyle yasa değişikliği projeleri sunması gerekir. Dış ülkelerdeki uygulamalar çoğunlukla böyle yapılıyor. Yasal faaliyet bakımından en etkin çalışma, 2002 – 2012 döneminde Devlet Duması milletvekillerinden geldi (Yasa önerileri ile kabul edilen yasaların yüzde 50’den çoğu milletvekili önerileriyle çıkarıldı). Rusya Federasyonu Hükümeti kaynaklı yasa tasarısı oranı ortalama yüzde 20’ler düzeyinde kaldı. Ancak bu son dönemde Hükümet daha aktif bir tutum içine girdi, Federal Meclis’in çıkardığı “hükümet” kaynaklı yasaların miktarında oransal bir artış var.

Rusya Federasyonu üyesi yörelerin devlet yasama organları federal yasaları inceleme konusunda fazla bir etkinlik gösteremiyorlar, çünkü yasal alt yapı yeterince düzenlenmiş ve tamamlanmış değil. Ancak federe (-yerel-) birimlerin federal yasalara yaklaşım biçimi büyük bir önem taşır. 1999 yılında  “ Rusya Federasyonu devlet yasama organları ile Federasyon yörelerinin devlet yasama organlarının yetkileri ile görev alanlarının ayrılmaları” konulu 119 sayılı Federal yasa kabul edildi. Bu yasanın 13. maddesi Federasyonun yöreleri    devlet yasama organlarının federal yasama organı çalışmalarına hangi biçimlerde katılacakları  konusunu düzenliyor.

Rusya Federasyonu Anayasası’nın 104/1. maddesinde yazıldığına göre, Federasyon yöreleri yasama organları (temsilci meclisleri de dahil- hcy)  Federal Meclis’e yasa önerileri sunabilirler. Ancak, Federasyon yöreleri ile onların temsilcilerinden gelen yasa tasarıları yüzde 40 oranını buluyor ise de,  2012 yılı kış oturumunda bu tasarıların Devlet Duması çalışma programındaki payı 4 yasa tasarısı ile sınırlı kalmıştır (**).

Peki, Federasyon yörelerinin federal yasama faaliyetlerine daha etkili katılmaları için federal hükümetin ne yapması gerekir? Bana göre, ilk iş olarak, Rusya Hükümetinin yörelerin yasama organlarını elinden geldiğince yasama faaliyetlerine katması gerekir. İkinci olarak, yürütme organının federal organları ile Rusya Federasyonu yöreleri devlet yasama organlarının birlikte çalışmaları için daha fazla çaba göstermesi gerekir. Üçüncü olarak, Federasyon yöreleri yasalarının daha fazla  dikkate alınmaları için yeni düzenlemeler yapılmalıdır. Dördüncü olarak, federal yasa projeleri hazırlanırken, Rusya Federasyonu yörelerinin devlet yasama organlarından gelen  öneriler de dikkate alınmalıdır. Beşinci olarak, Federasyon yörelerinin personelinin eğitimi ve uzmanlaşması konularında federal destek sağlanması gerekir. Altıncı olarak, federal merkezin Rusya yöreleri biliminsanlarından daha fazla yararlanması da gerekir.

Rusya Federasyonu yörelerinin devlet yasama organları tarafından hazırlanan ve federal bütçe kaynaklarıyla finanse edilen yasa projeleri Rusya Hükümetinin olumlu görüşünün alınması durumunda ele alınabilmektedir. Rusya Federasyonu Anayasası 104/3 maddesiyle uyumlu yasal payların verilmesi ya da geri alınması, devlet borçlanmasına ilişkin yasa tasarıları, federal bütçe kaynaklarıyla gerçekleştirilen diğer yasa projelerinin hazırlanmaları ve buna ilişkin prosedür Rusya Federasyonu Hükümeti tarafından hazırlandığında uygulama alanı bulur. Böyle bir görüş yazısının anayasal dayanaklarının bulunduğu bilinmelidir. Bu durum Federal Meclis’in iki kanadını (-Federasyon Konseyi ve Devlet Duması-) ve Rusya Federasyonu Devlet Başkanını bağlamaz. Rusya Federasyonu Anayasası 104/3 maddesini dikkate alarak konuşmak gerekirse, “Hükümet bu maddeyi parlamentoyu harekete geçirmek  için kullanabilir mi?” biçiminde sorular akla gelmişti. Ancak, uygulama bu konuda kaygıya yer olmadığını gösterdi. Bu nedenle, Federal Meclis’in ilk toplantılarında federal bütçe kaynaklarının yüzde 80’i Hükümetin Anayasal özet yazısı alınmadan Devlet Duması tarafından uygulamaya konabilmiştir.

Belli yasa tasarıları Federal Hükümet tarafından hazırlanmıyorsa, Rusya Federasyonu Anayasası’ndaki 104/3’ünün öngördüğü görevlerin yerine getirilmeleri, yasa tasarısının finansal ve ekonomik kaynakları gibi konular Hükümet tarafından Devlet Duması’na bildiriliyor. Rusya Federasyonu Hükümeti Kararnamelerine uygun olarak, sorumluluk gideriliyor, yasa tasarısının sağlam bir finansal ve ekonomik temeli bulunduğunu doğrulayan yazı ve belgeler Hükümet tarafından Rusya Federasyonu Federal Meclisi alt kanadı Devlet Duması’na sunuluyor.

Rusya Federasyonu Hükümeti yasa tasarılarını kendi yapmayabilir de. “Rusya Federasyonu yöreleri devlet yasama organlarının (temsil) oluşturulma biçimi” adlı Federal yasanın 6/4 maddesinde yasal yetkilerin tanınma ya da geri alınma biçimi, Rusya Federasyonu yörelerinin bütçe harcamalarına yasama organının (temsil)  yaptığı denetleme ve en yüksek devlet organı başının buna ilişkin olur yazısı ya da bir sonuç yazısı yazıldığında yapılabilmektedir.

Yasama faaliyetinde Rusya Hükümeti ile yörelerin yasama organlarının birlikte çalışmasını geliştirmek için ne yapılmalı? İlk olarak, Federal hükümetin yürütme organları ile Rusya Federasyonu yörelerinin yasama organları federal yasaların hazırlanmaları konularında birlikte çalışacak komisyonlar ve gruplar oluşturuyorlar. İkinci olarak, Rusya Federasyonu Hükümeti Rusya Federasyonu yörelerinin devlet yasama organlarına belirli bilgi ve görüşleri ulaştırıyor ve onlardan da bilgi ve görüş alıyor. Üçüncü olarak, Rusya Federasyonu Federal Meclisi ile Federasyon yörelerinin devlet yasama (temsil) organları incelenmesi gereken yasa tasarılarına ilişkin görüşlerini birbirlerine aktarıyorlar, birbirlerini haberdar ediyorlar. Dördüncü olarak, yasama faaliyetini daha iyi düzenlemek için Rusya Hükümeti, yürütme ve yasama  organları yanında oluşturulmuş olan bilimsel kurullardan ve okullardan görüş alıyor. Beşinci olarak, Rusya Federasyonu tarafından yörelerdeki federal yasama ve yürütme organları ile daha etkin çalışmalar yürütülmesi için karşılıklı eleman değiştokuşu yapılıyor, yasama faaliyetlerinin daha iyi hale getirilmesi için seminerler, konferanslar ve “yuvarlak masa” toplantıları düzenleniyor.

Federal yürütme (Hükümet)  ile Rusya Federasyonu yöreleri arasındaki bağın güçlendirilmesi, Hükümetin Federasyon ve onun yöreleri tarafından birlikte yapılan işlere ilişkin yasa tasarılarını Devlet Duması’na sunması ile mümkün olur. “Rusya Federasyonu devlet organları, Rusya Federasyonu yörelerinin devlet organları,  yetkileri, birlikte yürüttükleri işler ve bunların ayrılması” konulu Federal yasaya uygun olarak federe yasaların  projeleri konusunda Rusya Federasyonu yörelerinin devlet yasama organlarına danışılması gerekiyor. Federasyona bağlı yörelerin devlet  organlarının Rusya Federasyonu Hükümetinin plan ve programlarının hazırlanmaları çalışmalarına, elden geldiğince daha fazla katılmaları sağlanmalı, yer ayrılmalıdır.

Rusya Hükümet Yönetmeliğinin 88. maddesinde belirtildiğine göre, Rusya Federasyonu ile bağlı yörelerinde birlikte yürütülmesi gereken konularda, Hükümet, yasa tasarısı hazırlama çalışmaları sırasında Federasyon yörelerinin yasama organlarını da bilgilendiriyor. Rusya Hükümetinin yasa tasarısı  planları  yörelerin yetkili organlarına da gönderiliyor. Rusya Hükümetinin yasa tasarısı çalışmalarından sadece yürütme organlarını değil, Federasyon içindeki yörelerin devlet yasama (temsil) organlarını da bilgilendirmelidir düşüncesindeyiz. “Rusya Federasyonu Hükümeti konusunda” adlı  Federal anayasa kanunun 36.maddesinde yazıldığına göre, Rusya Federasyonu ile onun yörelerinin birlikte yerine getirdikleri işlerde federal yasaların projeleri olarak Rusya Hükümeti tarafından hazırlananlar, aynı biçimde Federasyon yöreleri devlet yasama organlarına da gönderilmelidir. Devlet yasama organları olarak, bu projelerin ulaştırılması gereken organların  adlarının yasada belirtilmemiş  olmasına karşın, federal yasa projelerinin Federasyon yörelerinin yasama (temsil) organlarına da gönderilebileceği ve görüş istenebileceği düşüncesindeyiz.

“Rusya Federasyonu Hükümeti konusunda” adlı Federal anayasa kanunun 43.maddesindeki birkaç hükümde Rusya Hükümeti ile yörelerin devlet yasama (temsil) organlarının birlikte nasıl çalışacakları belirtiliyor. Söz gelişi,  Rusya Federasyonu ile onun yörelerinin birlikte yürütecekleri işler konusunda Rusya Hükümeti kararlarının taslakları Federasyon yörelerinin yasama (temsil) organları ile yürütme organlarına da gönderiliyor. Bu gibi projeler söz konusu olduğunda, Rusya Federasyonu yörelerinin devlet yasama (temsil) organları ile yürütme organlarının projeleri bir aydan fazla gecikme olmadan incelenmeleri, önerilerini sunmaları gerekiyor.

Federal Hükümet ile Rusya Federasyonu yörelerinin yasa çıkarma konularında ortak çalışmalarda bulunmaları federalizmin gelişmesinde önem taşır diyebiliriz. Ancak Rusya’da federalizmin daha da güçlenmesi için bütün devlet organlarının birlikte çalışmalarının sağlanması ve güçlendirilmesi gerekiyor. Bunun için bu organların işleyişlerinin ve diğer bağlantılarının örneklerinin oluşturulmaları konusunda çalışmak ve bunun için  yeni yasalar çıkararak  eksiklikleri gidermek gerekiyor.

 

Prof. Dr. Şıkultır Batırbıy

Adıge Devlet Üniversitesi’nde Öğretim üyesi

Adıge mak, 1 Haziran 2015 

(*) – Cumhuriyet, kray, oblast, federal kent, özerk oblast ve özerk okruglar.

(**) – Kray, federal kent, oblast, özerk oblast ve özerk okruglar meclisleri, temsilî meclis ya da il meclisi niteliğinde olup yasa çıkaramazlar, sadece idarî kararlar alabilirler, ancak bu kategoriden il meclisleri, cumhuriyet meclisleri gibi Federal Meclis’e yasa önerisi sunabilirler. – hcy

Şıkultır Batırbıy‘ın diğer yazıları için bkz:

– Rusya Federasyonu Anayasası Bizi Koruyor,

– Rusya Federasyonu’nda Ulusal Çatışmaların Baş Göstermesi Önlenemez Mi?

– Bilim insanı aramızdan ayrılmış bulunuyor – hcy

***

01 июня 2015

Урысые Федерацием  и Конституциерэ  къэралыгъо хабзэр  гупчэми, Урысыем ишъолъырхэми зэращызэхэщагъэмрэ

Федерацием имызакъоу, шъо­лъырхэми къэралыгъо хабзэр зэ­ращызэхэщагъэм иIофыгъо Урысые ФедерациемкIэ зигъо Iо­фыгъохэм ащыщ. Урысые Фе­дерацием ишъолъырхэм яхэ­бзэ къулыкъухэм демократие хэхъо­ныгъэмкIэ ыкIи правовой къэра­лыгъом игъэпсынкIэ мэхьанэшхо яI. Правовой къэралыгъо гъэ­псыгъэным пае правовой сис­темакIэ зэхэщэгъэн фае. Урысые Федерацием ишъолъырхэм яхэбзэ къулыкъухэр мы Iофым чанэу къыхэлажьэх. Урысые Фе­дерацием ишъолъырхэм яхэ­бзэихъухьэ къулыкъухэр ары пра­вовой системэм «ыхэкIэ щыIэ икъат» игъэпсынкIэ пшъэ­дэкIыжь зыхьыхэрэр.

Федерацием ишъолъырхэм якъэ­ралыгъо хабзэ икъулыкъу­хэр федеральнэ ­хэбзэихъухьан Iофым зэрэхэлажьэхэрэм мэхьа­нэшхо иI. Ащ фэдэ ­лъэхъаным шъолъырхэм яхэбзэ къулы­къу­хэр нахьыбэрэмкIэ зыдэлажьэ­хэрэр Федеральнэ ЗэIукIэм ипа­латитIу ары. Ау Федеральнэ пра­вительствэми мы Iофым иIахь зэрэхишIыхьэрэр къэIогъэн фае. Къэралыгъо Думэм къащыхалъхьэгъэ законопроектхэр къыздикIыгъэхэр зызэхэтэфым нафэ къэхъугъ ахэм азыныкъо нахьыбэмэ Правительствэр ары­мырэу, нэмыкIхэр кIэщакIо зэ­рафэхъугъэр. Аштэрэ законхэр псынкIэу жъы зэрэхъухэрэм къы­хэкIэу зэхъокIыныгъэхэмрэ хэгъэхъожьынхэмрэ афэшIы­гъэн­хэ фаеу мэхъу. Пстэуми апэу Правительствэр ары ащ фэдэ зэхъокIыныгъэхэр законхэм афэшIыгъэнхэмкIэ кIэщакIо хъун фаер. Правительствэм ежь-ежьы­рэу законхэм япроектхэр къахилъхьан фае. IэкIыб къэралы­гъохэм азыныкъо нахьыбэр джа­рэущтэу мэзекIо. ­Хэбзэихъухьан IофымкIэ 2002 – 2012-рэ илъэс­хэм анахьэу чаныгъэ къызхэзгъэфагъэхэр Къэралыгъо Думэм идепутатхэр ары (законодательнэ инициативэхэм япроцент 50 фэдизыр ахэм къапкъырыкIыгъ). Урысые Федерацием и Прави­тельствэ гурытымкIэ къахилъхьагъэр законопроектхэм япро­цент 20 фэдиз. Ау джыдэдэм мы лъэныкъомкIэ Правительст­вэм нахь зигъэчан хъугъэ, Федеральнэ ЗэIукIэм «правительствэ» законэу ыштэхэрэм япчъа­гъэ хэхъо зэпыт.

Урысые Федерацием ишъо­лъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэм федеральнэ законхэм япроектхэм яхэплъэн бэ­рэ яIахьышхо хашIыхьан алъэ­кIырэп правовой шэпхъэ лъа­псэр икъоу гъэпсыгъэу зэрэщы­мытым къыхэкIэу. Ау къэIогъэн фае ахэм яеплъыкIэхэр къыда­лъытэнхэм мэхьанэшхо зэриIэр. 1999-рэ илъэсым аштэгъэ Федеральнэ законэу N 119-р зыте­тэу «Урысые Федерацием икъэ­ралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ Федерацием ишъолъырхэм якъэ­ралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ яполномочиехэр, зыфэгъэзэгъэ Iофыгъохэр зэтеушъхьафы­кIы­гъэнхэм ехьылIагъ» зыфиIорэр аштагъ. Мы Законым ия 13-рэ статья Федерацием ишъо­лъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэр федеральнэ хэ­бзэгъэуцуным хэлэжьэнхэ зэ­ра­лъэкIыщт шIыкIэм фэ­гъэхьыгъ.

Урысые Федерацием и Конституцие ия 104-рэ статья иа 1-рэ Iахь зэритымкIэ, Федера­цием ишъолъырхэм яхэбзэихъу­хьэ (лIыкIо) къулыкъухэри законхэм яштэн кIэщакIо фэ­хъунхэ алъэкIыщт. Ау Федера­цием ишъолъырхэм ыкIи ахэм ялIыкIохэм законопроектхэм япроцент 40-м нэс къазэрэхалъхьэрэм емылъытыгъэу», 2012-рэ илъэсым ибжыхьэ сессие зыпштэкIэ, Къэралыгъо Думэм ихэбзэгъэуцун IофшIэнкIэ программэм яIахьэу хашIыхьагъэр законопроектхэм япроценти 4 ныIэп.

Адэ Федерацием ишъолъырхэм федеральнэ хэбзэгъэуцуным нахьыбэу яIахь хашIыхьа­нымкIэ Федеральнэ правительст­вэм сыда ышIэн фаер? Сэ си­шIошIыкIэ, апэрэмкIэ, Урысыем и Правительствэ хэбзэихъухьан IофшIэнымкIэ ипланирование Урысые Федерацием ишъолъыр­хэм якъэралыгъо хабзэ икъулы­къухэр амал зэриIэкIэ нахьыбэу къыхигъэлэжьэнхэ фае. ЯтIо­нэ­рэмкIэ, гъэцэкIэкIо хабзэм ифе­деральнэ къулыкъухэмрэ Урысые Федерацием ишъолъыр­хэм якъэралыгъо хабзэ икъулы­къухэмрэ язэдэлэжьэныгъэ гъэ­лъэшыгъэным иамалхэр зэрихьанхэ фае. ЯщэнэрэмкIэ, Фе­дерацием ишъолъырхэм язаконхэр учет шIыгъэнхэм яамал зэрихьан фае. ЯплIэнэрэмкIэ, федеральнэ законхэм япро­ектхэр къыхахыхэ зыхъукIэ, Уры­сые Федерацием ишъолъыр­хэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэм япредложениехэр къыдалъытэнхэм иамал зэрихьан фае. ЯтфэнэрэмкIэ, Феде­рацием ишъолъырхэм ­якадрэхэу хэбзэихъухьан Iофым фэгъэза­гъэхэм ягъэхьазырынкIэ ыкIи яIэ­пэIэсэныгъэ зыкъегъэ­Iэ­тыгъэ­нымкIэ IэпыIэгъу аригъэ­гъотын фае. ЯхэнэрэмкIэ, феде­ральнэ гупчэм иурысые шъо­лъырхэм янаучнэ IофшIагъэхэр нахь игъэ­кIотыгъэу ыгъэфедэнхэ фае.

Урысые Федерацием ишъо­лъыр­хэм якъэралыгъо хабзэ иза­конодательнэ къулыкъухэм къагъэхьазырыгъэ федеральнэ законхэу федеральнэ бюджетым имылъкукIэ агъэцэкIэщтхэм япроектхэр къахалъхьан за­лъэ­кIыщтыр Урысыем и Правительствэ ащ фэгъэхьыгъэ кIэух зэ­фэхьысыжь тхылъ зызэхигъэ­уцокIэ ары ныIэп. Урысые Федерацием и Конституцие ия 104-рэ статья ия 3-рэ Iахь ди­штэу хэбзэIахьхэр ­зэратыхэрэм е зэратырахыжьыхэрэм, къэра­лыгъо займхэм якъыдэгъэкIын яхьылIэгъэ законопроектхэр, фе­деральнэ бюджетым имылъкукIэ агъэцэкIэрэ нэмыкI законопроектхэр къахалъхьан залъэкIы­щтыр ащ фэгъэхьыгъэ кIэух зэ­фэхьысыжь тхылъыр Урысые Фе­дерацием и Правительствэ зызэхигъэуцокIэ ары. Ащ фэдэ тхылъхэм консультативнэ нэшанэ зэряIэр хэгъэунэфыкIыгъэн фае. Ащ Федеральнэ ЗэIукIэм ипалатэхэри, Урысые Федерацием и Президенти зэрипхыхэрэп. Урысые Федерацием и Конституцие ия 104-рэ статья ия 3-рэ Iахь къыщыдэлъытэгъэ шапхъэхэм афэгъэхьыгъэу угу­щыIэн хъумэ, «Правительствэр парламентым теIункIэн зэри­лъэ­кIыщт амалэу ахэр зыгорэкIэ хъукъомэ?» зыфэпIощт джэнджэшхэр агу къихьэгъагъэх. Ау мы лъэныкъомкIэ гумэкIыгъохэр зэрэщымыIэр щыIэныгъэм къы­гъэлъэгъуагъ. Ары пакIошъ, апэрэ зэIукIэгъумкIэ Федеральнэ ЗэIукIэм Iоф зишIэгъэ апэрэ илъэсхэм федеральнэ бюджетым имылъку къызыфыха­гъэкIы­рэ актхэм япроцент 80-мэ Правительствэм и ­Конституционнэ зэфэхьысыжь тхылъ ­ямыгъусэу Къэралыгъо Думэр зэрахэплъа­гъэр хэгъэунэфыкIыгъэн фае.

Законопроект гъэнэфагъэр Правительствэр арымэ къахэзылъхьэрэр Урысые Федераци­ем и Конституцие ия 104-рэ статья ия 3-рэ Iахь къыдилъы­тэрэ шапхъэхэм ягъэцэкIэн зы­фэкIожьырэр законопроектым финанс-экономикэ кIэухэу фэ­хъущтхэмкIэ Правительствэм Къэ­ралыгъо Думэм макъэ зэрэ­ригъэIурэр ары. Урысые Федерацием и Правительствэ и Регламент тетэу а пшъэры­лъыр зэшIуахы законопроектым финанс-экономикэ лъэпсэ тэрэз зэриIэр къызыщыгъэшъыпкъэжьыгъэ тхылъымрэ нэмыкI документхэмрэ Правительствэм Урысые Федерацием и Федеральнэ ЗэIукIэ и Къэралыгъо Думэ IэкIигъахьэхэзэ.

Ежь изаконопроектхэм апае Урысыем и Правительствэ кIэух зэфэхьысыжь тхылъхэр зэхимыгъэуцохэми хъунэу тэлъытэ. Федеральнэ законэу «Урысые Федерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ изаконо­дательнэ (илIыкIо), игъэцэкIэкIо къулыкъухэр зэрэзэхащэрэ шIы­кIэм ехьылIагъ» зыфиIорэм ия 6-рэ статья ия 3-рэ пункт зэрэ­щыгъэнэфагъэмкIэ, хэбзэIахьхэр зэратыхэрэм е зэратырахыжьы­хэрэм, Урысые Федерацием ишъолъыр ифинанс пшъэрылъхэм зэхъокIыныгъэ афэшIыгъэ­ным яхьылIэгъэ законопроект­хэм, нэмыкI законопроектхэу Урысые Федерацием ишъо­лъыр бюджет имылъкукIэ агъэцакIэ­хэрэм хэбзэихъухьэ (лIыкIо) къулыкъур захаплъэрэр къэралыгъо хабзэм иапшъэрэ гъэцэкIэкIо къулыкъу ипащэ ащ фэгъэхьы­гъэ тхылъ къызырихьылIэкIэ е кIэух зэфэхьысыжь тхылъ зызэ­хигъэуцокIэ ары.

Хэбзэихъухьан IофшIэнымкIэ Урысыем и Правительствэрэ шъо­лъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ язэдэлэжьэны­гъэ хэгъэхъогъэнымкIэ сыда шIэ­гъэн фаер? АпэрэмкIэ, Федеральнэ правительствэм гъэцэ­кIэ­кIо хабзэм ифедеральнэ къулы­къухэмрэ Урысые Феде­рацием ишъолъырхэм яхабзэ икъулыкъухэмрэ ягъусэу феде­ральнэ законхэм якъыхэхын дэ­лэжьэщт комиссиехэмрэ купхэмрэ зэхещэх. ЯтIонэрэмкIэ, Урысые Федерацием и Прави­тельствэ Урысые Федерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэм къэбар гъэнэфа­гъэхэр алъегъэIэсы ыкIи къаIе­хы. ЯщэнэрэмкIэ, Урысые Федерацием и Федеральнэ ЗэIукIэ е Федерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ изаконодательнэ (лIыкIо) къулыкъухэр зы­хэплъэнэу щыт ­законопроектым еплъыкIэу фыряIэхэмкIэ макъэ зэрагъэIужьы. ЯплIэнэрэмкIэ, хэбзэгъэуцу IофшIэныр нахьы­шIоу зэхэщэгъэным пае Урысы­ем и Правительствэ, гъэцэкIэкIо хабзэм икъулыкъухэм адэжь щызэхэщэгъэ научнэ организациехэм, еджапIэхэм яамалхэр агъэфедэх. ЯтфэнэрэмкIэ, Уры­сые Федерацием ишъолъырхэм яхабзэ ифедеральнэ къулы­къу­хэм язэдэлэжьэныгъэ гъэ­пы­тэ­гъэнымкIэ опытэу щыIэ­хэмкIэ зэхъожьынхэм, хэбзэихъухьан IофшIэныр нахьышIоу гъэпсыгъэ­ным афэгъэхьыгъэ семинархэр, конференциехэр, «Iэнэ хъурае­хэр» зэхещэх.

Федеральнэ правительствэмрэ Урысые Федерацием ишъолъыр­хэмрэ язэпхыныгъэ анахьэу зы­пытэщтыр Правительствэм Фе­дерациемрэ ащ ишъолъырхэмрэ зэдагъэзекIорэ IофыгъохэмкIэ законопроектыр Къэралыгъо Ду­мэм къащыхилъхьэ зыхъукIэ ары. Федеральнэ законэу «Урысые Федерацием икъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ Урысые Федерацием ишъолъырхэм якъэ­ралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ яполномочиехэр, зэдагъэзекIорэ Iофыгъохэр зэтеушъхьа­фыкIы­гъэнхэм ехьылIагъ» зыфиIорэм диштэу федеральнэ законхэм ащ фэдэ япроектхэмкIэ Урысые Федерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулы­къу­хэм яупчIыжьынхэ фае. Феде­рацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэр Уры­сые Федерацием и Прави­тельствэ ипланхэмрэ ипрограммэхэмрэ якъэгъэхьазырын амал зэриIэкIэ нахьыбэу къыхагъэлэжьэнхэ фае.

Урысыем и Правительствэ и Регламент ия 88-рэ пункт зэ­рэщыгъэнэфагъэмкIэ, Урысые Федерациемрэ ащ ишъолъырхэмрэ зэдагъэзекIорэ Iофыгъо­хэмкIэ Правительствэм хэбзэихъухьэ IофшIэнэу зэрихьэрэм Федерацием ишъолъырхэм ягъэ­цэкIэкIо хабзэ икъулыкъухэр ще­гъэгъуазэх. Урысыем и Правительствэ хэбзэихъухьанымкIэ ипланхэр шъолъырхэм ягъэцэ­кIэкIо хабзэ икъулыкъухэм аIэ­кIегъахьэх. Урысыем и Прави­тельствэ ихэбзэгъэуцу IофшIэн гъэцэкIэкIо хабзэм икъулыкъу­хэм ямызакъоу, Федерацием ишъо­лъырхэм якъэралыгъо хабзэ изаконодательнэ (лIыкIо) къулы­къухэри щигъэгъозэн фаеу тэ­лъытэ. Федеральнэ конституционнэ законэу «Урысые Феде­рацием и Правительствэ ехьы­лIагъ» зыфиIорэм ия 36-рэ ста­тья зэритымкIэ, Урысые Феде­рациемрэ ащ ишъолъырхэмрэ зэдагъэзекIорэ IофыгъохэмкIэ федеральнэ законхэм япроект­хэу Урысыем и Правительствэ къыгъэхьазырыгъэхэр шIокI имы­Iэу Федерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъу­хэм аIэкIигъэхьанхэ фае. Къэралыгъо хабзэм икъулыкъухэу ахэр зыIэкIагъэхьанхэ фаем ацIэ мы законым къызэрэщи­мыIорэм къыхэкIэу федеральнэ законхэм ащ фэдэ япроектхэр зыIэкIагъэхьан фаехэм Федерацием ишъолъырхэм яхабзэ иза­конодательнэ (лIыкIо) къулы­къухэри къыхиубытэхэу тлъытэн тлъэкIыщт.

Федеральнэ конституционнэ законэу «Урысые ­Федерацием и Правительствэ ехьылIагъ» зы­фиIорэм ия 43-рэ статья иположение заулэмэ къахэфэ Урысыем и Правительствэ шъо­лъырхэм якъэралыгъо хабзэ изаконодательнэ (лIыкIо) къулы­къухэм зэдэлэжьэныгъэ зэра­дыриIэн фэе шIыкIэр. ГущыIэм пае, Урысые Федерациемрэ ащ ишъолъырхэмрэ зэдагъэзекIорэ IофыгъохэмкIэ Урысыем и Правительствэ иунашъохэм япро­ектхэр Федерацием ишъолъырхэм яхабзэ изаконодательнэ (лIыкIо) къулыкъухэми, игъэцэ­кIэкIо къулыкъухэми аIэкIе­гъа­хьэх. Ащ фэдэ проектхэмкIэ Урысые Федерацием ишъолъыр­хэм якъэралыгъо хабзэ изако­нодательнэ (илIыкIо), игъэцэ­кIэкIо къулыкъухэм япредложе­ниехэм шIокI имыIэу Урысые Федерацием и Правительствэ мазэ нахьыбэ тыримыгъашIэу ахэплъэн ыкIи кIэуххэмкIэ ма­къэ аригъэIужьын фае.

Зэфэхьысыжьхэр тшIызэ къэт­Iон тлъэкIыщт хэбзэихъухьан IофшIэнымкIэ ­Федеральнэ правительствэмрэ Урысые Фе­дерацием ишъолъырхэм якъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэмрэ язэдэлэжьэныгъэ федерализмэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ мэхьа­нэшхо зиIэ лъэныкъоу зэрэщы­тыр. Ау федерализмэр Урысы­ем нахь щыпытэнымкIэ зэкIэ къэралыгъо хабзэхэм язэдэлэжьэныгъэ агъэлъэшын зэрэфаер къэтэIо. Ащ пае а къулыкъухэм ярегламентхэмрэ янэмыкI актхэмрэ яшапхъэхэм джыри адэлэжьэжьыгъэн, ищыкIэгъэ законхэр штэгъэнхэ фае.

Шыкъултыр Батырбый.

Адыгэ къэралыгъо университетым къэралыгъомрэ правэмрэ ятеориекIэ ыкIи ятарихъкIэ икафедрэ ипрофессор, тарихъ шIэны­гъэ­хэмкIэ доктор, Адыгэ Республикэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Урысые Федерацием со­циальнэ шIэныгъэхэмкIэ и Академие иакадемик, шIэ­ныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемик.