Adıgelerin bulunduğu ülkelerden biri de Birleşik Arap Emirlikleri. Bu ülkede 1500 aile ve dört bin kadar Adıge yaşıyor.
Bu Adıgeler Suriye, Ürdün ve Türkiye’den çalışmak, okumak için geldiler, bazıları 25 yıldan beri burada, içlerinde iki üç yıldan beri buraya gelmiş olanlar da var. Adıgeler en çok Dubai, Şarce ve Abu-Dabi’de oturuyorlar. Bu ülkeye Adıge kadın derneği “Setenay” sayesinde geldik. Asimile olmamak için bu örgütü kurdular. Emirlik Adıgeleri geldikleri ülkeye uyum sağlamak, ama birbirlerinden uzak düşmeme ve Adıge olduklarını unutmama konusunda titizler, her biri örnek birer Setenay (*) sayılır.
Łıbzıv Yare: Dedelerimiz Kafkasya’da doğdular, biz Suriye’de doğduk, şimdi çocuklarımızı BAE’de büyütüyoruz. Çok yer değiştirdik, ama birer Adıge olduğumuzu hiç unutmadık, çocuklarımıza da dilimizi ve geleneğimizi (xabzeyi) öğretmek ve öyle yaşamak istiyoruz. Bu ülkedeki Adıgeler Adıge olarak kalmak istiyorlar.
Łıbzıv Yare 26 yıldan beri Emirlikte yaşıyor, dernek başkanı. Setenayları bir araya getirdi. Setenayların toplam sayısı 50 kadar, en aktifleri yönetimde. Adları Şecay Azize, Tığuj Nazire, Lıbzıv Zoya, Ğış Yafa, Tığuj Omaya, Mekave Canset, Mırze Nadin, Abıde Basma, Tığuj Suad, Hako Dana, Nıbe Narita. Setenaylar beni konuk ettiler, tanıştık ve yaşam öykülerini bana anlattılar.
Her ay toplanıyorlar.
Şecay Aziza: Suriye’de doğdum, Golan Tepelerindeki Adıge köylerinden Cuveyza’da oturuyorduk. İsrail işgali üzerine Şam’a göç ettik. Şimdi Suriye perişan, kızlarım uzun bir süreden beri BAE’de yaşıyorlardı, beni yanlarına aldılar.
Tığuj Nazira: Eşim Suriye Ordusunda komutandı. Şam’da yaşıyorduk, iyi bir yaşamımız vardı. Dört çocuğumuz var, dördü de Rusya’da okudular. Üçü dişçi, biri mühendis. Suriye’de düzen çökünce ayrılmak zorunda kaldık. Eşim sağ değil, ben çocuklarımla bir arada yaşıyorum.
Mekave Canset: Sekiz yıldan beri Dubai’deyiz. Suriye’nin Humus kentinde oturuyorduk, savaş çıkınca ayrıldık. Ben mimarım, eşim mühendis, çocuklar okuyorlar.
Ğış Vafa: 26 yıldan beri Dubai’deyiz. Eşim burada çalışıyordu, biz de geldik. Bir oğlum ve bir kızım var. Çocuklarım küçükken Çerkessk kentinde dört yıl kaldık. İyi Rusça öğrendiler. Adıgeceyi iyi biliyorlar, Rusçayı da unutmadılar.
Lıbzıv Zoya: 28 yıldan beri Dubai’de yaşıyorum. Önce ben geldim, ardından kız kardeşim Yare’yi buraya getirdim. Çalışmak için gelmiştik. Ağabeyim de yanımızdaydı, o şimdi Maykop’a gitti, orada yaşıyor.
Anayurda dönüş düşüncesi Setenay grubunun ana düşüncesi. Bu kadınların birçoğunun Rus pasaportu var, yıllık dinlence sırasında Adıgey’e gidip gelmek, emekli olunca Adıge Cumhuriyeti’ne yerleşmek istiyorlar.
Lıbzıv Zoya: Dubai’de sürekli kalmayı düşünmüyoruz. Dubai’de çalıştığın ya da öğrenim gördüğün sürece oturma iznin olur, başka bir amaç için vize vermiyorlar. Ülkeyi terk etmen gerekiyor. Bu nedenle gönlümüz Anayurda dönük. Emekli olunca oraya yerleşmek istiyoruz. Rus pasaportları çıkarttık, Maykop’ta da evler satın aldık.
Lıbzıv Zoya ile Yare kızkardeşler. İkisi de mükemmel Adıgece biliyorlar. İkisi de Adıgece konuşulan bir evde büyüdü. Anne ve baba evde Arapça konuşulmasına izin vermiyordu. Evde Adıgece dışında bir dilde konuşmazlardı. Her iki kız kardeş Suriye’de okudular. İkisi de İngiliz edebiyatı bölümünde okudular, ama burada işe yaramıyor. Zoya, pasaport-vize dairesinde çalışıyor. Çalışmaya gelenlerin işlemlerini, vize ve aylık ücretlerini bankalara yatırıyor, sağlık işlemlerini yapıyor, Zoya bütün bu hizmetleri yerine getiriyor. Kız kardeşi Yare Şarce Üniversitesi’nde çalışıyor.
Lıbzıv Yara: Birkaç iş değiştirdim. Daha fazla para kazanmak istiyordum, bu doğrultuda arayış içindeydim. 13 yıldan beri aynı üniversitede çalışıyorum. Mimarlık ve iç dekorasyon koleji müdür yardımcısı olarak çalışıyorum. Öğretmen ve öğrencilerin ders saatlerini düzenliyor, ders çizelgelerini hazırlıyorum.
Üniversitede Yare dışında çalışan Adıgeler, Adıge öğrenciler de var, işçi ve öğrenci sayısı on kişi. Adıge öğrenciler çalışkanlıklarıyla tanınıyorlar. Örneğin, Yare’nin oğlu Nıbe Nartan üniversite spor kulübünde çalışıyor, birkaç kez yarışma birinciliklerini aldı. Halterde Asya Şampiyonu oldu. Ayrıca ulusal festivaller de organize ediyor. Adıge öğrenciler ulusal giysileriyle festivallere katılıyorlar. Adıge Cumhuriyeti etkinliklerine de katılıyorlar. Pşınave Łıbzıv Aslan ve “Sindika” dans topluluğu 2019 yılı Şarce Üniversitesi festivaline katıldı.
Dış ülkeler Adıgeleri çalışma ve öğrenim görme alanlarında Adıge dünyasında örnek etkinliklerde bulunduklarını görüyorum. BAE Adıgeleri değişik işlerde çalışıyorlar. Kimi öğretmen, kimi hekim, kimi inşaatçı, kimi ticaretle uğraşıyor, emlakçılık yapıyor. Hepsi de işinde uzman.
Şevej Nidal: Bu ülkeye çalışmak için geldik. Dokuz yıldır buradayım. Suriye’deki iç savaştan kaçıp buraya gelmiş çok kişi var, Adıge olan da olmayan da var. Biz Adıgeler olarak dayanışma içindeyiz, başka uluslar arasında eriyip gitmeme konusunda dikkatliyiz.
Şevej Nidal ve eşi Mırze Nadin’i gördüğüme ve karşılaştığıma çok sevindim. 2011’de Suriye’ye gittiğimde onlarla tanışmış ve görüşmüştüm. Nadin uzman hekim. Halep Büyük Kent Hastanesi Baş Tabibi idi. Suriye’deki en ünlü kalp cerrahlarından biriydi. Kalp damarlarını değiştirme işinde en yetenekli kişilerden sayılıyordu. Nidal’in bir kalp operasyonunun bir tv çekimini yapmıştık. Bu film unutmadığım anılarımdan biri olmuştu.
Suriye’ye gittiğimizin ertesi yılında iç savaş başladı. Şevejlerin ailesi de Suriye’yi terk etmek zorunda kaldı. Ülkeyi terk ediş ve Emirliğe geliş öyküleri de ilginç oldu.
Şevej Nidal: Eşim ve oğlum Suriye’de iç savaş başladığında Kabardey-Balkarya başkenti Nalçik’te idiler. Nadin akrabalarını ziyarete gitmişti. Savaş nedeniyle Suriye uçuşa kapandı. Bir yıl ayrı yaşadık, Nadin Rusya’da, ben Suriye’de kaldım. Bir araya gelmek için Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) göç ettik.
Şevej eşler Emirlik’te (BAE) yeni bir yaşam düzeni kurdular. Konut ve iş yeri sorununu çözdüler. İkisi de Şarce’deki büyük hastanede çalışıyor. Nidal artık ameliyat yapmıyor, kardiyolog-terapist olarak çalışıyor, Nadin diş hekimi.
Mırze Nadin: Ben üç klinikte çalışıyorum. İkişer gün üzerinden Dubai, Şarce ve Abu-Dabi’de çalışıyorum. Kolay şey değil bu tarz çalışma. Emekliye ayrılınca Maykop’a yerleşeceğiz, Tanrı nasip ederse mutlu bir yaşlılık geçirmeyi umuyoruz.
Şevej Nidal: Rus makamlarıyla ilişkimiz iyi, sorunlarımızı çözüyorlar. Maykop’a ya da Nalçik’e yerleşeceğiz. Bunu istiyor ve buna hazırlanıyoruz.
Emirlik’te karşılaştığımız soydaşlarımız bizimle aynı görüşte. Pasaport (kimlik, sürekli oturma izni) vermeyen bir yerde hep yaşayamayacaklarını biliyorlar. En başarılı biri olsan bile Emirlik yurttaşı olamıyorsun. Halav Mehdi 26 yıldan beri Dubai’de yaşıyor. Mühendis. 50 yıl içinde çölde bir ülke yaratan bu yerde mühendislik mesleğine değer veriliyor.
Halav Mehdi: Ben bir bilgisayar firmasında çalışıyorum. Rusya, Özbekistan ve Kazakistan ile çalışıyoruz. Nalçik’te okudum, iyi Rusça biliyorum, bu nedenle o ülkelerden gelen kişilerle konuşmak benim sorumluluğumda. Eşime söylüyorum: “İşim biter bitmez, Anayurda döneceğiz”. Oğlum orada okuyor, oradan ayrılmayı düşünmüyor. Oğlum Nalçik Tıp Üniversitesi’nde okuyor.
BAE Adıgeleri anayurdun bulunduğu ülkeyi kendi ülkeleri sayıyorlar. Geleceğe dönük olarak ata toprağına dönüşü amaçlıyorlar, Rusya’ya giriş vizesi ve orada çalışma izni alma peşindeler.
Kaneko Rüstem – Rusya elçiliğinde konsolos: Ben Emirlik’te bulunan Adıge diasporası ile ilişki içindeyim, hepsini tanıyorum, toplantı ve buluşmalarına sık sık katılıyorum. Pasaport-vize işlerinde yardımcı oluyorum. İlkin anne ve babanın işini yapıyoruz, ardından ailenin gerekli belgelerini hazırlamak daha kolay oluyor.
Kaneko Rüstem üç yıldan beri Emirlik’te Rusya konsolosu olarak çalışıyor. Abu-Dabi’deki Büyükelçilik’te çalışıyor. Buradaki Adıgeleri tanıyor, aralarına giriyor ve dostluk ilişkileri kurmuş bulunuyor.
Kaneko Rüstem – Rus Büyükelçiliğinde konsolos: Emirlik yurttaşları Adıgelere değer veriyorlar. Doğru ve temiz insan olduklarını biliyorlar. Çalışma biçimlerini beğeniyor, hileli işler yapmayacaklarından eminler.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde yaşayan Adıge-Çerkeslerin eski bir ulus olduğunu, zengin bir kültürlerinin bulunduğunu, gelenek ve göreneklerinin güzel olduğunu Setenay başkanı Łıbzıv Yare tanıtmaya çalışıyor. Bunun için yazarlık eğitimi gördü ve yüksek lisans diploması aldı, şimdi kitap yazıyor.
Łıbzıv Yare: Adıgeler nereden geldiler, öyküleri ve kültürleri neye benziyor? Tarihi belgeler üzerinde çalışıyorum, anayurttaki yazarların ve tarihçilerin kitaplarından yararlanıyorum.
Dubai Setenayları mesai dışı işler üzerinde de çalışıyorlar. Belağe Esmi el işi çalışmalarını bize gösterdi. Sabun yapıyor, değişik parfümler üretiyor, hepsi temiz eşya, kimyasal artık taşımıyorlar. Śey Lane mimar, yıllardan beri o işi yapıyor, şimdi Çin tedavi yöntemlerini öğrenmiş bulunuyor, hastaları iyileştiriyor.
Śey Lana: Çin tedavi yöntemlerini öğrenmek için Çin’de öğrenim gördüm. Dört yıl Çin’de kaldım, diploma aldım. İnsan vücuduna iğneler batırıyorum, hacamat (хиджамэ) uyguluyorum.
Adıgeler eskiden bitkisel ilaçlar üretiyor, yaralı ve hastaları iyileştiriyorlardı. Her köyde halk hekimleri bulunurdu. Bildiğiniz gibi çiçek hastalığı aşısını bir Adıge kadını buldu. Tedavi yöntemleri bulan, eskiden tıpta ilerlemiş olan uluslar arasında Adıgeler de yer almıştı. Lana tedavi usullerini, hacamat ve iğne batırma işini ve faydalarını bize anlattı. Ev içini ve bahçeyi temiz tutma gibi, insanın iç ve dış temizliğinin önemini aldığı tıp eğitiminden öğrenmiş bulunuyor.
Śey Lana 60 yaşında Çin’e gitti ve tıp eğitimi gördü, insan sağlığı ile ilgileniyor, bundan güç alıyor ve mutluluk duyuyor. Ayrıca resim de yapıyor. Evinin duvarları kendi resim tabloları ile kaplı. İyi bir yemek yapma ustası, aşçı. Şıps- ṕaste (etli Çerkes yemeği, Çerkes tavuğu) yapıp gruptaki Adıge kadınlarına ikram etti.
Śey Lana: Adıge yemeklerini seviyoruz, şıps (Çerkes yemeği), ṕaste (kaçamak), kavurma (lılıbj), kundısıv (peynir suyundan içecek), yoğurt, haluj (yağda kızartılmış börek) üretiyoruz. Bu yemek yapma usulünü annelerimizden öğrendik.
BAE’de kaldığım süre boyunca Adıge evlerinde benzeri lezzetli yemekleri tattım. Çetave eşler Marıvan ile Savd da beni ağırladılar, ev sahibi kadın Adıge yiyecekleri hazırlamıştı.
Çeteve Marıvan: Anayurttan uzakta bir yerde geleneğini (xabze), dilini ve kültürünü korumak kolay değil. Her gün üşenmeden o gibi konularla ilgilenmen gerekiyor. Kızlarımız ve gençlerimiz var, onlar gece gündüz yabancılarla birlikte yaşıyorlar. Adıgelik ruhunu yitirmemeleri için onları Anayurda götürüyor, atmosferini solumalarını sağlıyor, suyunu içiriyor, toprağı ile tanıştırıyoruz.
Çeteve Marıvan Adıge sorunları konusunda kaygı duyan kişilerden, ulusal örgüt ve derneklerde aktif olarak çalışıyor, anayurt kapısı açıldığında ilk gidenlerden biri. Adıgeceyi iyi biliyor, okuyor ve yazıyor. Emirlik’te yaşayan Adıge gençleri ile ilgileniyor, kurslar açıyor, isteyenlere ders veriyor, yardımcı oluyor.
Çeteve Marıvan: İlkin ailece Fuceyra Emirliği’nde oturuyorduk. Orası Dubai’ye üç saat uzak. Adıgece ders vermek için haftada bir gün Dubai’ye geliyordum. Şimdi Şarce yerleştim, işim kolaylaştı. Covid-19 sırasında bizim için online kurslar açıldı. İşimiz daha da kolaylaştı.
Eğitim kursları açmamda “Setenay” grubunun yardımını aldım. Öğrencileri onlar getirdiler, dershanleri buldular ve kiraladılar. Adıgeceyi ve Adıge geleneğini korumaya, tarihi öğrenmeye, en son olarak da Emirlik Adıgeleri olarak birbirlerini yitirmemeye çalışıyorlar. Aktif ve zeki kimseler, Adıgelerin geleceği konusunda titiz ve kaygılılar. Geleceklerini Anayurda bağlıyor ve oraya dönmeye hazırlanıyorlar.
ҬEŞU Svetlan, Adıge Cumhuriyeti uzman gazetecisi.
(*) – Setenay, bilge kadın, simgesel anlamda Nartların anası- hcy
Adıge mak, 5 Eylül 2023