Adıgey 100 Yaşında – II

Osmanlılar Kırım’ı Ruslardan geri almak için Kırım’ın iç işlerine karışıyor, taraftar bir prensi tahta geçirmek istiyorlardı. Ruslar da aynısını yapıyor, yandaş bir prensi destekliyorlardı. Osmanlılar 1782’de Çerkesya’da Anapa ve Sucuk-Kale (Ṡemez; Novorossiysk) kalelerini kurdular. Rusya’nın yanıtı ertesi yıl Kırım’ı ilhak etmek oldu.

Çerkesler 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Türklere yardım ettiler ve bunun karşılığını çok ağır ödediler.

Ruslar 1812 Bükreş Antlaşması ile Sohum’u, Bzıb ve İngur ırmakları arası Karadeniz kıyı denetimini elde ettiler. Ertesi yıl İran’ı yenerek Gürcistan, Kuzey Azerbaycan ve Dağıstan üzerindeki hakimiyetlerini kabul ettirdiler. Türklerin elinde Anapa ile Bzıb Irmağı arası Karadeniz kıyıları (Çerkesya) ve Poti Kalesi (Gürcistan) kaldı.

1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı Devleti yenildi, Anapa ve Çerkes kıyılarını Rusya’ya terk etti. Türk sınırı Batum’a kadar geriledi. Çerkesya uluslararası diplomasi ve hukuka göre Rusya’nın bir parçası ve iç sorunu olarak görülmeye başlandı.

Kafkasya’da Türkleri yenen General Paskeviç, Çerkeslere boyun eğdirmek için bir plan hazırladı. Buna göre, Anapa’dan Rusya yönetimindeki Abhazya’ya uzanacak olan bir sahil yolu (müstahkem hat) inşa edilerek Çerkeslerin Türklerle bağlantıları kesilecek, Novorossiysk’te büyük bir liman, Gelencik’te (Ĥuĺıĵıy) bir kara ve deniz üssü inşa edilecek, Gelencik’ten Yekaterinodar yakınına, Kuban’ın kuzey yakasındaki Olginsk’e uzanacak ve ülke içinden geçecek bir hat Natuhayları ve bir bölüm Çerkes’i diğerlerinden ayıracaktı (Daha geniş bilgi için bk. Cherkessia.net “Allen ve Muratoff’un Gözüyle: “Kafkasya ve Kafkasyalılar” – 3-4”).

Ancak, 1830 yılında Polonya’da isyan çıktı, Paskeviç Polonya’ya askeri vali olarak atandı. Dağıstan’da da Gazi Molla (Gazi Muhammed) önderliğinde, dini görünümlü büyük bir ayaklanma patlak verdi. Kalabalık Dağıstanlı (Avar) ve Çeçen müritler (din savaşçıları) Derbent’e, Gürcistan’a (Kaheti) saldırdılar ve Vladikavkaz’ı kuşattılar. Ayaklanma 1832’de bastırıldı, Baş İmam Gazi Molla öldürüldü.

Bu beklenmedik gelişmeler karşısında Karadeniz kıy hattı/ yol yapımı geçici olarak ertelendi.

1834’te müritlerin başına İmam Şamil geçti. İmam 1839’da Ahulgo’da Ruslara yenildi ve Çeçenistan’a kaçtı.

Ruslar Karadeniz’den çıkartma yaparak 1837-1839 yılları arasında Çerkesya’nın kıyı şeridini ele geçirdiler ve buralarda kaleler kurdular. Doğuda da ilerleme yapan Ruslar Laba Irmağına dayandılar. Adıgelerin elinde Laba Irmağı ile Karadeniz kıyı şeridi arasındaki dar bir arazi kaldı. Savaş Adıgeleri yormuştu. Ruslar birçok köyü yakmış, gıda stoklarını ve hayvanları yağmalayıp götürmüştü. Adıgeler 1839’un şiddetli kışını yarı aç geçirdiler. Bu arada İngiliz ve Türk ajanlar Adıgeleri savaşa kışkırtıyor, dış yardım geleceğini propaganda ediyorlardı. Adıge kabileleri hiçbir zaman olmadığı gibi bir araya geldiler, 1840 yılı ilkbaharında, bazıları 10 bin kişiyi bulan topluluklar halinde Rus hatlarına, kale ve karakollarına saldırdılar. Ancak Türk ve İngiliz ajanların bir Çerkes harekatı olması halinde dış yardım yardıma geleceği iddialarının asılsız olduğu anlaşıldı. Bu kişiler Ruslarla uzlaşma yollarını sabote ediyorlardı.

Çerkesler Rus hatlarını yıktılar, ama çok büyük bir kayıp verdiler. Ruslar yardım (takviye) aldılar, eski yerlerini yeniden ele geçirdiler. Bunun üzerine Çerkesler saldırılara son verip savunma durumuna çekildiler. Çerkeslerin yabancı ajanların dediklerine hiçbir güvenleri kalmadı. Bunu zararı Kırım Savaşı boyunca görülecektir. Fırsatları kaçıracaklardı.

Şamil Çeçenlerin başına geçti. Rus komutan General Pullo, Rusça bilen yeterli sayıda Çeçen eleman bulamadığından Çeçen hainleri yönetici olarak Çeçenlerin başına atadı. Bunlar halka zulmetmeye başladılar. Ayrıca Çeçenlerin mujikleştirileceği (köleleştirileceği), Rus köle köylüleri statülerine düşürüleceği söylentileri yayıldı. Rus köylüsü toprak kölesiydi (serf, pşıl). Ata binme, çizme giyme ve silah taşıma hakkı yoktu. O gibi haklar soylu sınıfına özgüydü. Adıgelerde de durum öyleydi. İstisna Şapsığ, Natuhay ve Abzahlar. Buralarda fekol (köylü) sınıfı eşit haklıydı. Köle olmayan Çeçenler de eşit haklara sahipti, ancak molla sınıfı yönetimi altındaydılar. Çeçen direnişinde Rus baskıları (ağır vergi, angarya, toplu sürgün cezalar, vb) ve köleleştirilme endişesi etken olmuştur.

Şamil 1845’te Dargo’da pusuya düşürerek Ruslara ağır kayıp verdirdi. Ertesi yıl, 1846’da Kabardey’e yürüdü. Amacı Kabardey üzerinden daha batıdaki ve kalabalık nüfuslu Çerkesya’ya geçmek ve direnişin boyutunu genişletmekti. Şamil başarısızlığa uğradı ve üssüne dönmek zorunda kaldı. Bundan sonra Şamil de savunmaya çekildi.

(Devam edecek)