2010 yılında, 21 Mayıs 1864 etkinlikleri kapsamında, İstanbul Taksim’den Galatasaray’a, Rus Başkonsolosluğu önüne doğru bir Çerkes yürüyüşü yapılmıştı. Daha sonra, etkinlikler kısıtlanıncaya değin, haksız Rus politikalarını kınama nitelikli yürüyüşler sürdürülmüştü. Yürüyüşlerin amacı, 1864 yılında Rus hükümeti tarafından Çerkes ulusuna uygulanan yok etme/soykırım siyaseti, toplu dış sürgün ve 2014 Soçi Olimpiyadı konusunda Rus düzenleyicilerin sürdürdükleri ikiyüzlü tutumu protesto etmekti. Bilindiği gibi 1864’te, bağımsız bir ülke olan Çerkesya, Karadeniz kıyıları ve gerisindeki yerleri kapsamak üzere, Rus ordusunca işgal altına alındı, yerli nüfus son bireyine değin ülkesinden sökülüp çıkarıldı, bu arda yüz binlerce, bir araştırmaya göre de 625 bin Çerkes öldürüldü (W. Richmond, “Çerkes Soykırımı”, s. 123). Ayrıca Osmanlı Hükümeti ile işbirliği içinde 1 milyon üzeri bir Adıge nüfus da gemilere doldurularak Türkiye’ye yollandı. Rus tarafı 150 yıldan beri bu korkunç soykırım olayını, onca cinayeti basit bir olaymış gibi geçiştirmeye ve unutturmaya çalışıyor.
Sözü edilen Çerkeslerin sayısı en az 1,5 – 2 milyondu, bu nüfus yok edilmemiş ve yurdunda bırakılmış olsaydı, Dr. Richmond’un ifadesiyle bugün 30 milyonu bulacaktı (W. Richmond, ‘Çerkes Soykırımı’, s. 123). 1860’larda Çerkesler sayısında olan Cezayir’in nüfusu şimdilerde 45 milyon.
Sözü edilen Çerkesya kıyı bölgesi Çerkeslerinin – Natuhay, Şapsığ, Vıbıh, Cıh – Ciget ve Abzahların nüfusu 1,5 milyonun üzerinde, iki milyon dolayındaydı. Örneğin, 1830 yılında Şapsığ, Natuhay ve Abzah sayısı 800 bin idi – 300 bin Şapsığ, 260 bin Abzah, 240 bin Natuhay (гл.3. «Кубанские областные ведомости», No. 38, 1884). 30 yıl sonra bu sayının doğal artışla iki katı üzerine çıkmış olması gerekir. Örneğin, Prof Dr. Fethi Güngör‘ün aktardığına göre, sadece Şapsığların nüfusu 700 bin idi (“Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi”; sayı 1860’larda Prof Dr. Pliyev’e göre de 600 bin idi, bk. “Ğuaşo Ruslan ve Şapsığların Bitmeyen Çilesi” ). 800 bin sayısı bu üç topluluğun – Şapsığ, Abzah, Natuhay’ın – 1830 yılındaki toplam nüfusuydu, diğer Adıge-Çerkesler, örneğin, Hak’uç, Vıbıh ve Cıh gibi diğer kıyı toplulukları 1830’daki bu 800 bin sayısının dışındaydı.
Sürgün sonrasında, eski Çerkesya topraklarında (Kuban ilinde) 100 bin (ya da 107 bin) gibi küçük bir Çerkes nüfusunun kaldığı yazılıyor. Bu oluşum ve süreçten ayrıca söz edeceğiz.
Eski Çerkesya’nın doğu yöresinde, askeri operasyon ve dış sürgün (deportasyon) dışı tutulmuş olan Kuban Oblastında, ayrıca, daha doğudaki Terek Oblastında (il) yaşayan soydaş Adıge-Çerkesler de vardı, bunların bir kısmı, 1860 yılında ve sonrasında barışçı yollarla, beylerinin (pşı) önderliğinde Türkiye’ye göç etmişti- Besleneyler, Bjeduğlar, Kabartaylar gibi. Kabartaylar batıdaki 2 milyon Adıge sayısının dışındaydı. Bu Çerkesler, mal varlıklarını paraya çevirip, Türkleşmek üzere Türkiye’ye göç ederlerken, 1860 yılında kıyıda Şapsığlar olanca güçleriyle General Evdokimov‘un işgalci ve kolonyalist ordusuna karşı özgürlük savaşı veriyorlardı.
Çerkeslerin bir bölümü, 60 bin kadarı, 1859 yılı ve öncesinde Rus yönetiminde olan Kuban Oblastının doğu kesiminde (bugün ‘Adıgey’ ve ‘Karaçay-Çerkesya’ denen yerlerde) yaşıyordu.
Rus hükümetince boşaltılan kıyı bölgesi Çerkeslerinin küçük bir bölümü, Rus hükümetinin verdiği izinle Kuban ve Laba ırmakları solundaki düzlüklere, yerleşik Bjeduğ, K’emguy ve Kuban Kabartaylarına yakın olan yerlere yerleştirilmişti. Barışçı Abzah, vd unsurların toplam sayısı 40 bin gibi olabilir. Barışçı Abzah yerleşmeleri için Bak. http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/tarih/279_abzeghulkesi.htm.
O zamanlar, kıyıdan gelen Adıgelere Rus hükümeti tarafından Laba Irmağının sol kıyısında gösterilen yerler, yer yer su basan, bataklık, sazlık, sivrisinek ve sıtma yatağı olan, yazları otlak olarak kullanılan, yoz ve ölüm tarlaları özelliğinde olan yerlerdi. Yerleşmek için özenilecek ve 100 binden çok bir nüfusu geçindirecek yerler değildi.
Kuban’a yerleşme ve etnik temizlik sürecinden 20 – 30 yıl sonra Kuban’dan Türkiye’ye ikinci göç
1860 yılı sonrasında batı yörelerinden [kıyıdan] Rusya’nın Kuban yöresine (oblast) göç eden Çerkeslerin sayısının yaklaşık 40 bin olabileceğini söylemiştik. Kuban yöresinde, belirttiğimiz gibi, 1830’lardan ve 1859’dan beri Rusya yurttaşı olmuş, sürgün dışı 60 bin dolayında tahmin edilebilecek bir Çerkes nüfusu yaşıyordu. Sayıya batıdan gelen bu yeni 40 bin Çerkes’i de eklediğimizde, 1864’te, Kuban ilinde 100 bin dolayında bir Çerkes nüfusunun kalmış olduğunu söyleyebiliriz. Rus verileri de 100 bin ya da 107 bin diyor. Batıda savaş sürerken, 1860 ve 1862 yıllarında, Kuban’ın en doğusunda, dağlarda yaşayan bazı Abazin ve Besleneyler düze indirilerek Büyük ve Küçük Zelençuk ırmakları vadilerine büyük köyler kurularak ve bir araya toplanarak yerleştirildiler, bu tür yerleşmeleri kabul etmeyenler de mal varlıklarını elden çıkararak beylerinin önderliğinde Türkiye’ye göç ettiler. Bu gibi toplulukların şefleri (pşı) çıkarcı kişilerdi.
Ayrıca Zelençuk vadilerine Kabardey’den de, beylerinin önderliğinde toplu göçler yapılmış, büyük nüfuslu Kabartay köyleri kurulmuştu. Bu son yerde bugün Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti bulunuyor.
1858 – 1860 yıllarında küçük köylerin büyük köyler biçiminde birleştirilmeleri kararı, geleneksel – feodal köy beyliği sistemine (pşığo) darbe indirmişti. Daha önce küçük köyler vardı ve her bir küçük köyün bir beyi (pşı) bulunuyordu. Yeni sistem köy beyinin mal varlığının ve kölelerin azatlık bedelini tazminat olarak ödüyordu, ama bazı soylu ayrıcalıklarını fiilen kaldırıyordu. Çıkarına dokunulan beyler de, mal varlıklarını sattılar ya da Rus hükümetinden bedel (tazminat) aldılar, taraftarlarını ve kölelerini yanlarına alıp Türkiye’ye göç ettiler. Bunlar kölelerinin bazılarını Türk esir pazarlarında sattılar.
1864 yılı sonrasında Kuban’da kalan Adıge sayısını, tarihçi Dr. Abreg Almir 80 bin, tarihçi Hotko Samir ise 51 bin olarak tahmin ediyor. Her iki tarihçi de, şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde yaşayan Kabartayları sayı dışı tutmuş olabilir.
1864 yılı öncesi ve sonrası Adıge (Çerkes) nüfusu
Bağımsız Çerkesya’da Rus komutanlığınca, 1830’da Rus istihbarat subayı Novitski ve refakatindeki Adıge casuslar eliyle yaptırılan bir askeri araştırmaya göre, Kabartaylar hariç, Adıge nüfusu 1 milyon 82 bin 200 olarak saptanmıştı (1). O sıralar Kabartaylar daha doğuda, Terek-Nalçık taraflarında, Rus yönetimi altında yaşıyorlardı. Normal artışla Adıge sayısının, 1860 yılında iki katı üzeri artmış, söz gelişi 2 milyon 200 bini aşmış olması gerekirdi.
1864’teki, sürgün sonrasındaki 100 bin sayısına, daha doğuda bulunan ve 1774’te Rusya’ya ilhak edilmiş olan Kabardey yöresindeki 40 bin Adıge-Kabartay nüfusunu da eklediğimizde, 1864’te Rusya’da 140 bin gibi bir Çerkes nüfusunun kaldığını anlarız. Daha sonra, Adıge nüfus, Kabartaylar dışında artmadı, aksine Türkiye’ye yapılan göçler sonucu çöktü. Göçe katılmadığı ya da zorlanmadığı için Kabartay nüfus iki kat üzeri arttı. Ancak Kabardey de özenilecek bir durumda değildi. Bir zamanlar, bağlantıları ile (Tatar, Nogay, Karaçay, Balkar, Oset, vd yerlerle) nüfusu yüz binlere ulaşan Kabardey yöreleri, veba salgını, karantina, kolonizasyon, ekonomik abluka, açlık ve Rus askeri operasyonları sonucu dağılarak yok olmanın eşiğine geldi, yerli nüfus komşu yörelere kaçtı ve 1860’larda 40 bine düştü. Rus askeri operasyonları için Bak. John. F. Baddeley, “Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil”, s. 155-156. Veba salgınları için bk.https://sovetskaya-adygeya.ru/index.php/kolonka-naima-neflyasheva/21470-kak-adygi-borolis-s-epidemiyamiutm_source=social&utm_medium=facebook&fbclid=IwAR2MkeaEPn5gNdRcYjKGVyxeiqVmeHAx9gI40dyPPwwSLtIkv6v-5p9tf3Y
Sorun, 1864 sürgünleri sonucu sona ermedi. Kuban yörelerinde (çoğu Orta Kuban [Bjeduğ] ve Orta Laba solunda [Kemguye]) ve çevrelerinde birikmiş olan 100 bin kadar Çerkes nüfus, Rus yöneticileri kaygılandırmaya başladı, bu nüfus ilerisi için bir tehlike oluşturabilirdi. “Adıgeler rüyalarında bile bağımsızlığı düşünüyorlardı” (Kadircan Kaflı, “Şimali Kafkasya”). Bu nüfus, Rusya’nın savaşla ülkeleri dışına sürdüğü diaspora Adıgeleri için de bir çekim merkezi olabilirdi. Adıgelerin, diğer birçok uysal Rusya halklarına, özellikle feodal topluluklara göre daha mücadeleci bir geleneği, demokratik ve özgürlükçü bir ruhu/ karakteri vardı.
Adıgeler için ikinci bir göç ettirme programı hazırlandı ve havuç-sopa yöntemi uygulanmaya başlandı: Huzursuz etme ve dış göçe yönlendirme, göç edeceklere kolaylıklar sağlama ve önde gelen kişileri satın alma. Din adamları (yefendiler), işbirlikçi Türk imamların (daha önce göç etmiş ajanların) da yardımlarıyla elde edildi, birçoğu da satın alındı. Osmanlı Devleti de Adıgelerin göç etmelerini istiyordu. Çünkü gelenler ucuza mal olacak ve tahtın yandaşı bir nüfus oluşturacaktı. Efendiler (mollalar) göçmen kafilelerine önderlik ediyor, Türkiye’de yer beğeniyor ve devlet korumasında gemi kiralıyorlardı (Едыжь Нихьаи, “Къэгъэзэжь/ Dönüş“, Tamara V. Polovinkina, “Çerkes Soykırımı”). Türkiye’ye gelenler iskanlı göçmen statüsüyle kabul ediliyordu. Nitekim Türkiye’deki Adıge köylerinden bir bölümü, hâlâ “hacı”, “efendi”, “ağa” gibi adlar taşıyor: Hacı Hasan Efendi Köyü (Hac Hasan Hable), Köprübaşı Ömer Efendi Köyü (Haç’emzıy), Tahir Ağa Köyü, Ağaköy, vb. Özellikle 1880’lerde, daha önce, 1860’larda ve öncesinde, çoğunluğu Karadeniz kıyılarından Kuban yöresine, daha doğrusu bugünkü Adıge Cumhuriyeti’nin bulunduğu yörelere yerleşenler olmak üzere, o zamanki Kuban oblastı (vilayeti) Çerkes nüfusunun neredeyse yüzde 80‘i, arazi ve malları düşük fiyatlarla satın alınarak, kafileler halinde Türkiye’ye göç ettirildi. Sonuç olarak, Kuban- Laba solundaki Çerkes nüfus çöktü, kıyı halkı temelli 2 veya 3 Şapsığ ve 1 Abzah köyü kaldı. Vıbıh köyü ise hiç kalmadı.
1897 yılında il ve ilçelere göre Adıge ve Kabartay nüfus dağılımı.
1897 sayımında Adıgeler iki etnik ad altında kayda geçirilmişti : 1) Adıge veya Çerkes, 2) Kabartay. Biz de karışıklık olmaması için o sistem üzerinden yürüyerek değerlendirmeler yapacağız.
Kuban Oblastındaki toplam Adıge-Kabartay sayısı 1897 sayımına göre, 100 binden 52,108’e geriledi (dış göç nedeniyle nüfus kaybı 1897’de en az 200 bin). Nüfus gerilemesinin, çöküşün ana nedeni dış göç. 1897 sayımı verilerine göre, Adıge-Çerkesler, Yekaterinodar ilçesinde 19 bin 851‘e (Yüzde 8,1), Maykop ilçesinde 13 bin 892 (yüzde 4,9) Adıge ve 5 bin 851 Kabartay (yüzde 2,1), toplamı 19 bin 743 sayısına düşmüştü. Bu iki ilçe yerinde bugün Adıge Cumhuriyeti bulunuyor. Batalpaşinsk ilçesinde de 3 bin 962 Adıge (Besleney; yüzde 1, 84) ve 8 bin 452 Kabartay saptanmıştı (Кубанская область). Bu durumda şimdiki Adıge Cumhuriyeti yöresinde 33 bin 743 Adıge + 5 bin 851 Kabartay = 39 bin 594 Adıge-Çerkes. Şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yöresinde de 12 bin 412 Çerkes yaşıyordu. Toplamda Kuban Oblastında 37.705 Adıge-Çerkes + 14.303 Kabartay = 52.108 Adıge ya da Çerkes ve Kabartay nüfusu vardı.
1897’de Terek Oblastında 84 bin 93 Kabartay yaşıyordu (Terek Oblast). 1896’da kurulan Karadeniz ilinde (guberniya) de bin 939 Şapsığ bulunuyordu (bk. Karadeniz Guberniyası).
Sonuç olarak, 1864’te, Adıgeler lehine olan nüfus oranı tersine, 1897’de Adıgeler (Adıge ya da Çerkes denilenler) aleyhine, Kabartaylar lehine döndü: Daha önce, 1864’te, Kafkasya’da küçük bir azınlık olan Kabartaylar, 1897’de Terek ve Kuban oblastları toplam nüfusunda 98 bin 396 gibi tüm Adıgelerin büyük çoğunluğu oldular (genel nüfusun yüzde 71,3’ü). Bu da Adıge nüfus boşalmasının, çöküşünün korkunç boyutunu gösteriyor. Devam eden dış göçler nedeniyle Kuban Oblastı ile Karadeniz ilindeki (guberniya) istenmeyen Adıge-Şapsığ nüfusu 39 bin 644‘e geriledi (yüzde 28,7) ve azınlık konumuna düştü (37,705 Adıge+1939 Şapsığ= 39,644).
2010 yılında ise, Kabartay nüfusu, Çerkes diye yazılanlarla (73 bin) birlikte 600 bine yükselirken (yüzde 82), diğer Adıgeler 130 bin (yüzde 18) sayısına bile ulaşamadı. Bu son Adıge oranının düşmesi, dışarıya göç dışında, İkinci Dünya Savaşı’nda Adıge ve Şapsığların uğradığı büyük ölçekli nüfus kaybı ile de açıklanabilir. Adıge ve Şapsığlar, neredeyse son bireylerine değin askere alınıp acımasızca ön cephelere sürülmüşlerdi. Bu arada Şapsığların 50 küçük halkla birlikte zulme uğradığını, hala rehabilite edilmediklerini de belirtmeliyiz, Şapsığ nüfusunun bir bölümü Sibirya’ya sürüldü ve telef oldu, özerk rayonları kaldırıldı, yöre halkı çok ağır baskı altına alındı, adeta terör estirildi, ülkeleri sıradan bir Rus rayonuna dönüştürüldü, üstelik rayona Adıge sivilleri katleden Karadeniz Filosu amirali Lazarev‘in adı verildi. https://www.facebook.com/notes/720389515523558
Bu da emekçilerin kurduğu Sovyet cumhuriyeti ile sosyalist iktidarın, Lenin sonrasında, giderek ne denli yozlaşmış ve ırkçı bir görünüme bürünmüş olduğunu gösteriyor. Nitekim 46 yıl sonra, 1991’de, çürümüş bu Sovyet imparatorluğu yıkıldı ve tarihe karıştı.
Yöre dışına göç, şimdilerde Kabardey’den Rusya’nın sanayi merkezlerine yönelik olarak sürüyor, ayrıca mevsimlik tarım işçisi olarak göç eden Kabartay ve Balkar köylüleri de var. Bu da Kabardey’de gelir düzeyinin hayli düşük ve işsizliğin yaygın, ikinci sınıf bir yaşam düzeyi bulunduğunu belli ediyor. Bu da asayiş sorunlarına yol açıyor. Yönetim tepkileri şiddet kullanarak bastırmaya çalışıyor. Adıgey’den ise, sınır komşusu kentlere (Krasnodar, Beloreçensk, Labinsk gibi) yerleşmeler olduğu görülüyor. Adıge köyleri Maykop’a oldukça uzakça bir yerde bulunduğu için, Maykop yeterli bir çekim merkezi olamıyor (kent nüfusu içinde Adıge oranı yüzde 16, 65; Rus oranı yüzde 72,59).
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’den dışarıya göçler az olup Stavropol Kray kentlerine yönelmiş bulunuyor: 2010 sayımına göre Stavropol Kray’da 16 bin Karaçay, 5,288 Abazin, 2.320 Çerkes bulunuyordu.
İkinci nüfus çöküşü
Yoksulluk, dincileşme (Adıge geleneğinin yerini, şeriat ve Arap geleneğinin alması, dini ideoloji sonucu yer yer akraba evliliğinin başlaması, geleneksel utanma duygusunun zayıflaması) ile birlikte genel bir kültürel gerileme, ağır vergi ve cezalar, ulus ve ülke bilincinin çökmesi, Rus ve Türk hükümetlerinin yefendileri (mollaları) elde etmeleri ve halkı yer yer aldatmaları sonucu göç kitleselleşti. Göçe katılan kitleler dağıtılmayı ve Türkleşmeyi baştan kabul etmiş, göze almış oluyorlardı. Çünkü süreç öyle gelişiyordu. Sonunda Çerkeslik kavramı, yerini, yer yer bir tür hemşehrilik ve din kardeşliği anlayışına bırakıyordu.
Bu insanlara Türkiye’de yalancı bir Cennet yaşamı vaat edilmişti. Her şeylerini satacaklar, paraya çevirip ceplerine koyacaklar, Türkiye’de zenginleşecekler ve çifte bir Cennet yaşamına kavuşacaklardı. Ne gibi bir Cennete kavuşmuş oldukları, Dr. Walter Richmond‘un “Çerkes Soykırımı” kitabı ile Murat Özden‘in “Üçüncü Sürgün, Gönen-Manyas Çerkes Sürgünü” kitabından, ayrıca “https://mefenef.com/murat-ozdenin-yeni-kitabi-ucuncu-surgun-gonen-manyas-cerkes-surgunu-898.html” başlıklı Mefenef’teki yazımızdan da izlenebilir. Bu göçler sonucu Kuban yöresi Çerkes nüfusunun en az yüzde 80’i İslam diyarına göç (hicret) adı altında ülkesini (anayurdu) terk etti, dağıldı, yoksul ve geri bir yaşamın içine düştü. Ancak, Sarayla da bağlantılı Vıbıh zenginlerinin, o zamana göre, inşa ettirdikleri lüks ve tarihi binalar da vardır, bunların son örneklerini ve kalıntılarını, Gönen Dereköy‘de görmek hâlâ olanaklı.
Kuzey Kafkasya yerli nüfusu 1860-1897 yılları arasında iki kat üzeri arttı. Göç olmasaydı Kuban Oblastının 1864’te 100 bin tahmin edilen Çerkes nüfusu, normal artışla 1897’de 250 bine yükselebilirdi. Oysa, 1897’de, Kuban Oblastındaki toplam Çerkes nüfusu 37 bin 705’i Adıge, 14 bin 303’ü Kabartay olmak üzere, toplamda 52 bin 108’e düştü. Buna karşılık Terek Oblastındaki Kabartay nüfusu, bir göç programı uygulanmadığından 40 binden 84 bin 93’e yükseldi, Kuban’daki Kabartaylarla birlikte toplam Kabartay sayısı 100 bine yaklaştı (98 bin 396; şimdi 600 bin üzeri olmalı).
Diğer Kuzey Kafkasya yörelerindeki genel nüfus artışı oranına göre, Kuban oblastındaki ya da şimdiki Krasnodar Kray, Adıgey ve Karaçay-Çerkes yörelerindeki Çerkes nüfusu, 1880’lerde dışarıya yapılan göçler olmasaydı, 2010 yılındaki 200 bin sayısı yerine, en az 1 milyona ulaşmış olabilirdi. Bugün için bu 1 milyonun 200 bini Kafkasya, 800 bini de diaspora hanesine yazılabilir. Sonuç olarak, 1864 yılı sürgünü sonrasında, 1880’lerdeki göçün yarattığı yıkımın boyutunu ve açtığı derin yarayı görüyoruz.
Demek ki, Rus ırkçıları, olası bir oluşumu – Adıge nüfusunun yeniden toparlanmakta olduğunu 100-150 yıl öncesinden gördü ve önlemini ona göre aldı, Çerkes ‘tehlikesini’ kendince ‘bertaraf’ etti.
Bu üzücü tablo, gelmiş geçmiş bütün Rus hükümetleri tarafından gizleniyor ya da küstahça yadsınıyor. Onlara göre, “Çerkesler, Rus yönetimi altında ve Ruslarla bir arada yaşamak istemedikleri için, kendi istekleriyle topraklarını ve mal varlıklarını bırakarak Türkiye’ye göç ettiler”. Söyledikleri nakarat, özetle bu. İnsan aklıyla alay ediyor olmalılar. Tabii ateşe verip yaktıkları on binlerce Çerkes köyünü, yağmalayıp Kazaklara dağıttıkları hayvan varlığını ve gıda stoklarını, katledip uçurumlardan attıkları ve vahşi hayvanlara terk ettikleri, denizde boğulmalarına yol açtıkları yüz binlerce, 625 bin ölü insanın trajedisini yazacak ve tarihle yüzleşecek değiller…
Her faşist gibi Rus faşisti de yüzsüz, yalancı ve utanmazın biri.
2014 Soçi Olimpiyadı
Soçi’nin bulunduğu yöre, ilkin 1838’de kıyıya çıkartma yapan Rusların eline geçti, 1853-56 Kırım Savaşına değin Rusların elinde kaldı, savaş sırasında Ruslarca tahliye edildi ve Adıgelerin eline geçti, 25 Mart 1864’te (Miladi 6 Nisan 1864’te) Çerkeslerin elinden çıkıp yeniden Rusların eline geçti. Ruslar Soçi yerinde önce Aleksandriya, daha sonra Navaginski Alayı onuruna Navaginski adı verilen bir kale inşa ettiler. Kıyı boyunca bir dizi kale daha kurmuşlardı. Bütün bunlar tarihsel birer gerçektir.
İşin tuhaf yanı, dönemin Rusya Başbakanı Vladimir Putin, 2014 Soçi Olimpiyadı tanıtımı nedeniyle, Olimpiyat Komitesi önünde yaptığı Soçi tarihi ile ilgili sunuş konuşmasında, Soçi’de Kolhidler, Grekler ve Türkler oturdular, Soçi’yi 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlılardan ‘aldık’ dedi. Ama, her nedense, yörenin yerli halkı olan Adıgelerin/Çerkeslerin adını ağzına almadı…
Osmanlı Devleti ile Rusya arasında daha önceki bir tarihte imzalanan 1812 Bükreş Antlaşmasına göre, Kuban Irmağı ile Bzıb Irmağı arası Çerkesya kıyılarının denetimi Osmanlı Devleti’ne, daha güneyde Bzıb-Riyon ırmakları arası kıyı denetimi de Rusya’ya bırakılmıştı.
1829 Edirne Antlaşması gereği, Osmanlı Devleti Çerkesya üzerindeki yetkilerini (Anapa ve Sucuk-Kale dahil) Rusya’ya devretti. Ancak bu yetki devri Çerkesler tarafından tanınmadığından fiilen uygulanamadı ve kağıt üzerinde kaldı. Anlaşılan Putin, Çerkes kartını aradan çıkarmak için 1829 Edirne Antlaşması’na atıf (gönderme) yapmış olmalıydı. Ki, doğru değildi, Rusların Soçi’ye geldikleri tarih 1829 değil, 1838.
Türkiye’deki ve dünyadaki genç Çerkesleri kızdıran bir olgu da buydu, yani 1864’te Ruslarca uygulanan Çerkes soykırımı, etnik temizlik ve ülke dışına sürgün/deportasyon olaylarının gizlenmeye çalışılması ve yalana baş vurulmakta olmasıydı.
Çerkes bayrağı ve eski Adıgey (Çerkesya)
Bugün dünyadaki bütün Çerkesler tarafından benimsenen ulusal bayrak, biraz renk değişikliğiyle, dün Bağımsız Adıgey’de ya da Çerkesya’da dalgalandırılıyor, ulusu ve bağımsızlığı simgeliyordu, aynı bayrak bugün Adıge Cumhuriyeti’nde devlet bayrağı olarak, RF bayrağı ile birlikte kullanılıyor. Dün savaşmış olan tarafların bayrakları bugün yan yana dalgalanıyor. Güzel bir gelişme. Rus-Çerkes ilişkileri de keşke öyle olabilse… Bu bayrak, özel kişi ya da örgüt bayrağı olarak da kullanılabiliyor. Aynı Adıge bayrağı, İsrail’in Kfar-Kama Şapsığ Belediye binasında, İsrail bayrağı ile birlikte dalgalanıyor. Türkiye’de derneklerde, değişik tören, kutlama ve etkinliklerde kullanılıyor.
Adıge/Çerkes bayrağında koyu yeşil bir zemin üzerinde altın renginde 3 çapraz ok ve 12 yıldız bulunuyor. Bayrağın tarihçesi, ok ve yıldızların ne anlama geldikleri konusunda değişik söylemler var.
Bize göre, bu söylemler kesinleşmiş değil, yorum niteliğindeki sözlerdir. Peki gerçek nedir?..
Çerkesler öteden beri bayrak kullanırlardı. Bayraklı saldırganlara karşı ülkeyi savunan Çerkeslerin bayrağın ne olduğunu bilmedikleri düşünülemez. Çerkes toplulukları ya da aşiretleri çapraz oklu ve yıldızlı bayraklar kullanıyorlardı. Çapraz ok ve yıldızlar, Adıgelerin tanıtıcı işaretleri, simgeleri. Adıgelerin böyle bayraklarının bulunduğuna ilişkin veriler vardır:
Elimizde, savaşta Ruslara kaptırılan, Gürcistan’daki bir Rus askeri deposunda bulunan ve 1864 yılı öncesine ait iki bayrak, Natuhay ve Şapsığ bayrakları var, şimdi Maykop’taki Adıge Ulusal Müzesi’nde koruma altındalar.
Kitaplarda yayımlanmış bayraklar olarak, 12 yıldızlı Adıge bayrağı dışında, bir de Kabardey arması resmi var. Bu arma Rusya’ya ilhak edilmiş olan Kabardey ülkesini temsil ediyordu, bayrak 1770’lerden kalma olup şu adı taşıyor: “Герб кабардинском земли” (Kabardey ülkesinin arması) (2). Bu Kabardey arması, biraz aşağıda sözünü edeceğimiz İngiliz David Urquhart’ın 1834 yılındaki Çerkesya ziyareti olayından 60 yıl öncesine aittir.
Hayli süslü ve yuvarlak biçimli olan Kabardey armasının tepesinde Rus tahtını (hükümranlığı) temsil eden haç işaretli bir taç, armanın ortasında yukarıdan aşağı bir dikdörtgen zemin üzerinde 2 çapraz ok ve 3 yıldız bulunuyor, onun da ortasında daha da küçük ve yukarıdan aşağıya bir dikdörtgen zemin üzerinde bir hilal (yarım ay) resmi yer alıyor. Başka bayrak ve armalar için bu yazı dizisinin ilkine bakabilirsiniz.
Ok ve yıldızlar Kabardey arazisi (ülkesi) ile halkını, hilal İslam dinini, taç da Çar’ı/Rus tahtını ve Kiliseyi temsil ediyor olmalı.
Çapraz oklar ve yıldızlar taşıyan Kabardey arması, kuşkusuz ortak Adıge geleneğinin ya da ulusunun bir simgesi ve yansıması olmalı. Buna göre Adıge toplulukları ya da yöreleri tarafından kullanılan ok ve yıldız işaretleri, Adıgelerin tümünü ya da yıldız sayısına göre, bir Adıge topluluğunu tanıtıyordu, böyle olduğunu söyleyenler var: 3 yıldız Kabardey’i, 5 yıldız Şapsığe’yi, 12 yıldız da Adıge ülke ve ulusunu temsil ediyor.
Ayrıca Bak. https://sovetskaya-adygeya.ru/index.php/kolonka-naima-neflyasheva/21109-mikhail-medvedev-gerby-potomkov-cherkasskikh-vydelyalis-iz-obshchego-ryada
Eski Adıge Ülkesi
1864 yılı öncesinin Adıge ülkesi değişik adlı özerk yörelerden oluşuyordu ve hepsi bir ulus adı, Adıge adı altında birleşiyordu. Yabancılar Adıge ülkesine “Çerkesya” ya da “Circassia” diyorlardı.
Adıge ülkesi yabancılara kapalıydı. Ülkede tek bir Adıge egemenliği vardı, yörelerin ayrı egemenlik ve ayrılma hakları yoktu. Ancak, Abzahlar 1803 Peçetnıko Zefes ve 1841 yılında yapılan Ulusal Kongre’de alınan birlik kararlarını ihlal ederek, bozarak 1848’de, gönüllü olarak Çeçenya’daki İmam Şamil‘in şeriatçı rejimini benimsediler ve oraya bağlandılar. Bu da yefendi (molla) zümresinin Abzah yöresinde güçlenmiş olduğunun bir göstergesi. Sonuç olarak, Adıge birlikteliğini bozulmuş ve parçalamış oldu. Ulusun ortak savunma gücü zayıflamış, barışçı yollar kapanmış oldu. Ancak aynı şeriatçı kesim ilk olarak 1859’da Ruslarla uzlaşacaktı.
Adıge ülkesine Adıgelerin izin verdiği kişiler, yerli rehberler gözetiminde ve bazı yerlerle kısıtlı olarak girebiliyorlardı. Adıgey’de sadece o yörenin halkı tarafından bilinen gizli geçitler, gizli köyler, sığınaklar, gizli gıda stok yerleri ve stratejik noktalar vardı. Böyle şeyler çok gizli tutulurdu. Saldırı anında halk sığınaklarda ya da ormanda saklanıyordu. Böyle yerler yabancılara ve ilgisiz Adıgelere de gösterilmez, sır olarak saklanırdı. Belirli kişiler dışında, konuklar, rastgele kişilerle bir araya getirilmez ve konuşmalarına izin verilmezdi.
Bütün bunlara güvenlik nedeniyle gerek görülüyordu. Yabancılar kıyı ve sınır kasabaları dışında, içerilere pek alınmazlardı. Her bir yurttaş güvenlik konusunda son derece titizdi. Dışarıdan gelenlerle temasa izin verilmezdi. Buna Osmanlılar- Türkler de dahildi, Osmanlılar Anapa ve Sucuk-Kale (şimdi ‘Novorossiysk’) gibi kıyıdaki kale ve limanlardan ötelere izinsiz gidemezlerdi. Yabancılara karşı mesafeli durulurdu. Türklerle sadece bir savunma ittifakı ve ticari ilişki vardı. Türk tüccarlardan silah ve mühimmat satın alıyorlardı. Türkler 48 – 49 yıl gibi kısa bir süre Çerkesya kıyılarında kalmışlardı.
Adıge ülkesindeki önlemleri bilen Ruslar, istihbarat konusunda, yerli elemanları/casusları kullanıyorlardı. Adıgeler zayıfladıkça casus sayısı artmış, Rus askerlerine kılavuzluk yapan hain sayısı da çoğalmıştı.
Meclisler
1796 yılında Bzıyıko Savaşı adı verilen bir köylü ayaklanması yaşandı. Adıge ülkesinde feodalizm büyük ölçüde tasfiye edildi, egemenlik halk meclislerinin ve köylü (fekoł/фэкъолI) sınıfının eline geçti. Böylece Adıgey, kendine özgü, bir tür sınıfsız diyebileceğimiz bir dünya ülkesine dönüştü. Durumdan köylü (fekoł) sınıfı memnundu. Ama bu yapı sınıflı dünyaya ters düşüyordu. Ayrıca köylü sınıfı devrim (burjuva devrimi) kıvılcımlarını taşıyan bir sınıf değildi, çünkü bir burjuva sınıfı oluşmamıştı. İngiliz Thomas More’un (1478-1535) “Ütopya” (1516) ve İtalyan yazarı Tomasso Campanella’nın (1568-1639) hayali “Güneş Ülkesi”ni andıran bir toplum ve devlet düzeni vardı.
O hayali ülkelerden farklı olarak Adıgey’de bireysel mülkiyet vardı, ancak çok sıkı bir yardımlaşma ve dayanışma ağı, geleneği de bulunuyordu. Toplum içinde çok yoksul ya da çok zengin olanlar yok gibiydi. Gelenek katıydı. Hiçbir insanın aşağılanmasına ya da küçümsenmesine, alaya alınmasına izin verilmiyordu. Din engeli nedeniyle Adıgece yazıya da izin verilmiyor, sadece çocuklara Arapça Kur’an (elifbe) okutulmakla yetiniliyordu. Neţavko Hace, hazırladığı Adıgece alfabeyi, efendilerin (mollaların) baskıları sonucu yakmak zorunda kalmıştı. Ülkede suç oranı son derece düşüktü, merkezi/modern devlet olmadığı için hapishane ve idam cezası da yoktu, hapishane ve idam cezası, şeriat rejimi ile yönetilen Abzah yöresinde vardı, cezalar şeriat mahkemeleri tarafından veriliyor ve uygulanıyordu, genellikle de şer’i (dini) kurallara karşı çıkanlar ve casuslar idam ediliyordu. Bu idamlar, kadı gözetiminde kurşuna dizme, mahkumu azgın ırmağa atıp boğma, vb biçimlerde uygulanıyordu.
***
Ülke, her biri özgür ve özerk olan yörelerden oluşuyordu. Ancak, belirttiğimiz gibi, yörelerin egemenlik hakları yoktu. Egemenlik tekti ve Ülke egemenliği biçimindeydi. Karşı çıkanın üzerine yürünürdü. Her bir yörenin, yöre alt birimlerinin ve köy birimlerinin ‘xase’ (hase) adı verilen halk/köylü meclisleri vardı. İsviçre’deki düzeni andıran bir yönetim biçimi vardı. Bu meclisler gerektikçe toplanırdı. 1796 Bzıyıko Savaşı sonrasında bey (pşı-verk) sınıfının gücü kırıldı, egemenlik köylü sınıfının eline geçti. 1796 yılı öncesinde Natuhay, Şapsığ, Abzah ve Vıbıhlarla sınırlı olan haseler (köylü meclisleri), Kabardiya dışındaki feodal kabile yörelerine de yayıldı. Kabardey, Rus yönetimi altında olduğu için yerel yönetim, aristokrat (pşı) sınıfının elinde kaldı.
Ülke Meclisi’ne/Üst Meclis’e “Zefes” (Зэфэс) denirdi, yöreler temsilcilerinin katılımıyla gerekli görüldüğünde toplanırdı (Bak. Peneşu Asker, Eski Adıgelerde Devlet Düzeni ve Neye Benzediği, Mefenef). Zefes’in aldığı kararları kimse çiğneyemezdi ve buna fırsat da verilmezdi. Xase ve Zefes (Ulusal Meclis) üyeleri mutabakatla görevlendirilirdi ve ülkede oydaşmacı, oybirliği esaslı bir demokrasi vardı. Meclislerin toplantı binaları ve belirli bir toplanma yerleri yoktu. Açık havada, su ve orman kenarlarında, kutsal ve tarihi sayılan yerlerde ya da uygun görülen yerlerde toplantılar yapılırdı. Meclisler yasama, yürütme ve yargı görevlerini üstlenirdi ya da o görevleri yürütecek olan kişileri seçerlerdi. Mahkeme kurmak, yargıç atamak, yöresel kararlar almak, yasa (xabze) düzenlemeleri yapmak xase’lere aitti. Zefes ise, tüm ülkeyi ilgilendiren, ülke savunmasıyla ilgili olan önemli yasaları (xabze) çıkarır, dış ülkelere gönderilecek elçi ve temsilcileri belirleyip görevlendirir, savaş ve barış kararı alır, savaş sırasında orduyu yönetecek tam yetkili başkomutanı (hakim) ve cephe/yöre komutanlarını seçer, üst yargıçları atardı.
Modern parlamento ise, Miladi takvimle 25 Haziran 1861’de Soçi’de (eski takvim 13 Haziran 1861’de) kuruldu, parlamento binası da şimdiki Soçi (Ŝaçe) merkezi yakınındaydı. Sohum’dan gelen ve denizden çıkarma yapan bir Rus komando birliği Meclis binasını ve bağlantılı binaları ateşe verip yaktı. Gerekli önlemler alınmamış ve ihmalkâr davranılmıştı (Bak.http://cherkessia.net/makale_detay.php?id=3291).
Adıge Ulusal Bayrağı’nın tarihçesi
İstanbul’daki İngiliz Büyükelçiliği genel sekreteri olan David Urquhart 1834 yılında Çerkesya’ya geldi ve Çerkes ileri gelenleriyle görüştü. Urquhart, Çerkeslerin tek bir bayrak altında birleşmelerini ve kendi öz güçlerine güvenmelerini, dış yardım geleceği gibi propagandalara kanmamaları gerektiğini söyleyerek, kısa bir ziyaretten sonra Konstantiniyye’ye (İstanbul’a) döndü. Ömrünün sonuna değin Çerkesleri desteklemeye devam etti. Ancak aynı çabayı uzlaşma ve barış için de göstermiş midir?.. Bu durum, Çerkesler arasında, dış ülkelerin kendileriyle ilgilenmekte oldukları gibisine temelsiz umutların doğmasına neden oldu. Bu hava İngiliz gezginler (Longworth, Bell) tarafından da sürdürüldü. Sonuç olarak, Ruslarla uzlaşma yolları kapandı.
Çerkes bayrağı fikrinin Urquhart’dan çıkmış olduğunu, öncesinde Çerkeslerin bayraklarının bulunmadığını söyleyenler vardır. Doğru olamaz bu. Kabardey arması konusunda söylediğimiz gibi, Urquhart’dan 60 yıl önce bugünkü Adıge bayrağının prototipleri (ilk örnekleri) Adıgeler arasında kullanılıyordu. Urquhart bir bayrak altında toplanmak, yani modern bir devlet kurmak , o yolla düşmana karşı tek yumruk halinde karşı koymak gerektiğini söyledi. Gayet doğal bir şey bu. Bayrak bilinci Çerkesler arasında zaten vardı. Yukarıda kanıtlarıyla ortaya koyduğumuz gibi Çerkeslerin bayrak, flama ve armaları vardı, bunları taşıyorlardı. Bayraklarda, Adıge işaretleri olarak, genellikle ok ve yıldız kullanılıyordu.
Urquhart’dan sonra İstanbul’daki bir Adıge kadını da Kafkasya’ya üç oklu ve 12 yıldızlı bir bayrak gönderdi. Bayrak bir Zefes (Ülke Meclisi) toplantısında açıldı. “Binlerce kılıç havaya kalktı, parladı ve bayrağı selamladı” (General İsmail Berkok, ‘Tarihte Kafkasya’). Demek ki, halk bayrağını tanıyordu.
Bu bilgi bir yabancı gözlemci tarafından veriliyor ve başka toplantılarda bayrak açılmadığı anlamına da gelmiyor. Ayrıca “Xase” sözcüğü, Adıgece “çakma” anlamına geliyor. Meclis toplantılarında ortaya küçük bir bayrak ya da flama takılı bir ağaç kazık getirilir ve yere çakılırdı, yaşlı Meclis üyeleri flamanın çevresine serilen minderlere oturur, gençler de ayakta dikilirlerdi.
Bütün bunlar Adıgeler arasında bir bayrak bilinci bulunduğunun kesin kanıtları. Bunu belirten çok sayıda kanıt, tablo ve resim vardır.
Bayraktaki 12 yıldız 12 konfederal yöreyi ya da bazı aşiretleri temsil ediyordu, deniyor, öyle bilgiler var. Ancak adlar konusunda görüş birliği yoktur, Kabardey’i, Abhaz’ı ve Karaçay’ı denkleme dahil edenler de vardır. O gibi yöreler Rus işgali altındaydı. Ayrıca Adıgey’deki yöre ya da toplulukların sayısı da 12’den fazlaydı. Şu halde 12 yıldız bağımsızlığı savunan yöreleri ve toplulukları ya da çok daha eski bir Çerkes geleneğini simgeliyor olabilir.
Güzel bir rastlantı olmalı AB/Avrupa Birliği bayrağında da 12 yıldız var.
Bayrak işi, kuşkusuz rastgele bir seçim, bir dış empoze olamaz. Bu, koca bir deve karşı direnen küçük bir halkın, bir ulusun kendi seçimidir. Bayrak konusu zamanla daha da aydınlatılacaktır diye düşünüyorum.
Tek bir Çerkes dili mi yoksa ‘Çerkes dilleri’ mi?
12 Mart 2011 cumartesi günü Ankara’da gösterişli bir Çerkes yürüyüşü ve mitingi yapıldı. Kenan Kaplan, Murat Özden ve adlarını şu an anımsayamadığım daha birkaç sözcü, aktivist birer konuşma yaptı. Mitingde yüzlerce Adıge/Çerkes bayrağı taşındı ve dalgalandırıldı. Ayrıca kardeş halklara ait birkaç Abhaz, Oset, İnguş, Çeçen ve Dağıstan bayrağı da taşındı. Güzel bir tablo. Keşke bir Karaçay, Gürcü, Azeri, Ermeni ve Ukrayna bayrağı da olsaydı.
Etkinliğe Ankaralı Çerkesler dışında, Türkiye’nin dört bir yöresinden gelmiş Çerkes grupları da katıldılar. Çoğunluk gençti. Bu da ulus bilincinin canlılığını ve geleceği kanıtlıyordu. Yaşlıların birçoğu gerici, dinci ve antikomünist (faşist) etkiler altında olmalıydı.
Kaffed’e bağlı Kafkas dernekleri ise, edilgen/folklorik ve gerici kuruluşlar olarak, kesin bir tavırla mitinge karşı çıktılar ve mitingi başarısızlığa uğratmaya çalıştılar, ama başaramadılar.
Kaffed/Kafkas Dernekleri Federasyonu hizipçi/grupçu bir federasyon, Adıge ya da Çerkes adını beğenmeyen bir yönetimi var. Örneğin, son genel kurul toplantısında Çerkes adı önerisi birkaç oyla reddedildi. Kimler ret oyu verdi? Çerkes adının kabul edilmesini önleyici, büyük çoğunluk oyu gerektiren kurnaz tüzük maddesi var. Yani “Kafkas” yerine “Adıge” ya da “Çerkes” adını kabul ettirmek için çok büyük bir çoğunluk oyu gerekiyor. Niye? Kaffed ayrıca Rus-Kabartay güdümlü DÇB’nin bir alt kuruluşu. Bu nitelikleriyle Adıge bağımsızlık ruhunu ne ölçüde temsil edebilir? Bilemiyorum.
Bir de Çerkes-Fed/ Çerkes Dernekleri Federasyonu var, onun için de dinci, şeriatçı, AKP ve Cumhur İttifakı yanlısı bir dernek, deniyor.
***
Bu arada ulusalcı/ırkçı/gerici gazeteci Murat Bardakçı, o sıralar, ‘devlet anadillerini değil, sadece resmi dili, Türkçe’yi okulda okutur, devlet anadilinde yayın yapmaz’, devlet sadece Türkçe televizyon yayını yapar gibisine Çerkesleri ve Türk olmayanları azarlayıcı, kulak çekici yazılar yazdı. Üstelik Bardakçı, kendisinin yarı ‘Çerkes’, anne tarafından Karaçay olduğunu söyleyen biri.
Murat Bardakçı, devlet anadilinde yayın yapmaz, resmi dilde yayın yapar, diyor. Peki, TC Anayasasında “Devlet anadilinde yayın yapmaz ya da sadece resmi dilde yayın yapar” diye bir madde mi var? Uluslararası hukuka uygun olabilir mi o dedikleri?..
Devlet istediği her dilde yayın yapar. Yapıyor da. Bu bir egemenlik hakkı.
Demokrasi, uluslararası hukuk ve kurallar bir yana, soralım: Peki, Kürtçe anadili değil midir? Devlet ne diye günde 7 /24 saat Kürtçe yayın yapıyor? Bardakçı Kürtleri gözden çıkarmış da, Çerkeslere ve küçük dillere mi takmış?..
Bu gibi kişilerin ve faşistlerin ne gibi bir kafa karışıklığı içinde olduklarını anlamak zor değil.
Bardakçı’nın kafadarı ‘tarihçi’ Prof. Dr. Erhan Afyoncu da, Çerkesçe ve Çerkesler adına demokratik hak talebinde bulunan kişileri, “işsiz kalmış eski solcular ve komünistler” olarak lanse ediyor. Bu sözleri onun nasıl bir kişilik olduğunu tanıtıyor. Demokrat bir insanın, hele bir bilim insanının söyleyeceği sözler böyle mi olmalı?
Faşizmin kişileri ne denli şımartmış ve pervasız hale getirmiş olduğunun tipik bir örneği.
Bu da kimi Türk ‘aydınlarının’, uluslararası ölçütlere göre ne denli geri ve düşük düzeyde kişiler olduklarını gösteriyor.
Aydın bir kişinin, uluslararası hukuk, insan hakları, eşitlik ve demokratik haklar gibi normlardan haberdar olmaması hoş bir şey olabilir mi? Bilim, papağan gibi öğretilene, dua okur gibi amin demek, etli pilav kaşıklamak ve Osmanlı tarih ezberciliğine takılı kalmak mıdır?..
Bilim insanı olmak, ön yargılı ve ırkçı olmamayı, objektif düşünmeyi, azınlıkların hukukuna saldırmamayı da gerektirir. Ama ne gezer? Afyoncu sonunda bir üniversiteye rektör oldu, Bardakçı da Saray’da akçalı bir göreve kapılandı, hayırlı olsun diyelim.
Anadil ve ana dili, resmi dil, yöresel dil ve azınlık dili
Anadil, bir dilin ya da akraba dillerin türediği kök dildir. Örneğin, Adıge, Vıbıh ve Abhaz dilleri bir kökten türediler. O kök dile anadil denir.
Ana dili, çocuğun annesinden öğrendiği dildir. İdeolojik anlamda bir insan topluluğunun konuştuğu ortak dile de ana dili denir. Adıgece Adıgelerin, Türkçe de Türklerin ana dilidir.
Resmi dil, ülkede konuşulan, devlet işlerinin yürütülmesinde ve yazışmalarda kullanılan dildir. Bir ülkenin tek bir resmi dili olabileceği gibi birden çok resmi dili de olabilir. Birçok ülke, kendi ülkesinde konuşulan dillerin hepsini resmi dil yapmıştır: Çin, Bolivya, Gana, Zimbabwe, Güney Afrika, Filipinler, Romanya, vd. Ancak uygulamada bir ya da iki dil genel yazışma dili işlevi görür.
Yöresel dil, bir ülkenin bir yöresinde ya da bölümünde konuşulan ve genel resmi dilin altında kalan dil. Resmi dil olabilir, olmayabilir. Örneğin, İran’da Azerice, Kürtçe, Arapça, Türkmence, Lurca ve Belucice gibi diller yöresel dillerdir, ama resmi dil statüleri yoktur, yine de radyo, televizyon ve medyada kullanılabilirler. Bir de yöresel resmi diller vardır ve devlet işlerinde kullanılabilirler. Irak’ta Türkmence, Asurice, Rusya Federasyonu’nda cumhuriyetlerin dilleri (Tatarca, Adıgece, Çeçence, Saha dili, vd) ve diğer küçük yöre dilleri (Çukça, Nenet, Karel, İtelmen, vd), Rusça ile birlikte kendi yörelerinde resmi dil olarak kabul edilir. O gibi diller yazılı istek olursa seçmeli ders dili olarak okutulabilir. Demek ki, küçük diller aleyhine geniş bir baskı, kısıtlama ve asimilasyon politikası yürütülmektedir.
Azınlık dili, birçok devlet resmi dil yanında bazı küçük dilleri de koruma altına alır ya da o gibi dillere bazı kullanım olanakları tanır. Örneğin, Kosova’da Romanca, Boşnakça, Türkçe ve Goranca azınlık dilleri olarak tanınmıştır, o dillerde eğitim, radyo-televizyon yayını yapılır, belediye ve belde hizmetlerinde yazışma dili olarak kullanılabilir. Bu gibi hakları tanıyan çok sayıda ülke vardır.
Dillerin eşit ve tam serbest olduğu en iyi örnek ülke İsviçre’dir. Her eyaletin (kanton ya da bucağın, dahası tek köyün) tek bir resmi dili vardır. İkinci dil, yazışma dili olarak kullanılmaz, sadece okulda okutulur. Örneğin, resmi dili Fransızca olan bir kantondaki okullarda, zorunlu dil olarak ikinci bir İsviçre dili (Almanca ya da İtalyanca) öğretilir. Böylece İsviçre’deki dil ve kültür varlığı ve denge durumu korunur.
***
Türkiye’de Bardakçı ve Afyoncu gibi, bütün bu dil ve kültürleri tek bir dil potası içinde eritmeyi matah sanan, çağ dışı, evrensel değerlerden uzak, hasta beyinli kişi sayısı az değildir. Bunlar faşist – İttihatçı politikaların kötü üretimleridir, geleceğin uygar dünyasında böylelerinin yeri olabilir mi? Türkiye bu gibi kalitesiz insan stoku bakımından ‘zengin’ bir ülkedir.
Kişiyi, milliyetini ve inancını değiştirmeye zorlamanın etik bir yanı olabilir mi? Kişi neyse odur.
Değişik dillerin hepsi adına hak talebinde bulunulabilir ve bütün bunlar demokrasi gereğidir. Öylesine konularda kimse suçlanamaz. Sonuç olarak, Çerkeslerin bugün için Adıgece ve Kabartayca biçiminde sadece iki yazı dili vardır, üç dili yoktur. Bu iki yazı dili Türkiye’deki Kuzey Kafkasya kökenli nüfusun büyük çoğunluğunun (en az yüzde 70’inin) ana dilidir. Kabartaycada sessiz sayısı Adıgeceye göre biraz daha azdır.
Türkçü demagoglar, mobbing heveslileri, “Hangi Çerkesçe, 70 adet Çerkesçe var, hangisinde yayın yapacaksınız?” diye soruyor ve olumsuz bir algı yaratmaya çalışıyorlar. 70 dil varsa 70 dilde yayın yapılabilir. Sayı çok diye o ’70 dili’ ya da 69’unu yasaklamak mı gerekir?..
***
Bu bakımdan “Çerkes Hakları İnisiyatifi” (ÇHİ), bilimsel yanlışlıklar dışında, taktik bir hata da işliyor, faşist kişilere “Çerkes dilleri” diyerek çiğnenecekleri yanlış bir sakız sunuyor. İnisiyatif (ÇHİ), Abaza (Abazin) ve Abhaz, vb dillerini de, Çerkes dilleri olarak lanse ediyor. Doğru değil. Çerkes dilleri deyimi yanlış, doğrusu Kuzeybatı Kafkas Dilleridir, bunlar da – Adıge, Vıbıh ve Abaza-Abhaz dilleridir, fazlası değil. Vıbıh ölü dil.
Çerkes şemsiyesi altında Türkiye’de sadece Adıgece (çoğunluk dili) ve Kabartayca (küçük bir azınlık dili) vardır. Ayrıca Türkiye’deki bütün diller demokrasi adına savunulabilir, kısıtlamalar getirilmesi demokrasi adına savunulamaz. Bu arada köklü kısıtlamalar, asimilasyoncu politikalar uyguladıkları için, Türk ve Arap ülkeleri yanında, Rusya’yı da kınıyoruz.
Dil ve demokrasi
Demokratik bir anayasa kabul edildiğinde (kolay değil, demokrasi karşıtı kişi sayısı az değil) bütün bu dillerin özgür olmaları gerekecektir. Özgürlükten kaçınılamaz. Dil çokluğu zayıflık değil, bir zenginliktir. Her dil bir çiçektir. Günümüzün demokratik anlayışı böyle. 40 dil, 40 kültür ve 40 dünya demektir. Dediğimiz gibi birçok ülke konuşulan dillerin hepsini ayrımsız şimdiden resmi dil yaptı. Merak edenler internet yoluyla öğrenebilirler. Sönmeye yüz tutmuş diller bile canlandırılmaya çalışılıyor: İngiltere’de Cornish, Manx dilleri ve dünyanın öteki ucunda, Şili Patagonya’da Puerto Eden Adasında konuşulan ve birkaç yaşlı kişi dışında unutulmuş olan Kawésqar dili gibi, Kawésqar dilini ve diğer azınlık dillerini canlandırmak için Şili devlet bütçesinden para tahsis ediliyor. Şili, uluslararası düzenlemeler gereği bu yönlü bir düzenleme yapmış bulunuyor. Dünya o yöne doğru gidiyor. Dünya, insanlık kültürü ve onun bir bileşeni olacak demokrasi için buna gereklilik var.
Diller yaşatılmaya ve diriltilmeye çalışılıyor. Aşırı milliyetçi ve faşist kişilerse, beğendiği bir dil dışındaki dillere ölsünler diyor.
Belçika’da dil kavgası vardı, üç dil de (Fransızca, Hollandaca, Almanca) tanındı ve eşit hakka kavuştu, dil kavgası bitti. Kanada’da Fransızca sorunu ve Quebéc eyaleti ayrılıkçılığı vardı, İngilizce konuşanlar Fransızca konuşanlara mobbing (baskı) uyguluyorlar, iyi İngilizce bilmiyorlar diye birçok devlet görevinden dışlıyorlardı. Fransızca, İngilizce ile eşit hakka kavuştu, böylece etnik çatışma yatıştı. Şimdi Fransızca ve İngilizce bütün Kanada devlet okullarında ve resmi kurumlarında resmi dil oldu, yazışmalar her iki dilde de yapılıyor. Yeni Zelanda’da yerli Maori dili de resmi dil yapıldı. Kanada yerli topluluklarının dilleri, kendi bölgelerinde resmi dil (8 dil) yapıldı ve o diller için de bütçeden para ayrılıyor. ABD’de irili ufaklı 25 resmi dil var…
Uygar ülkelerdeki asgari dil eğitimi uygulaması da şöyle: Bir yerde, diyelim, çocuğuna anadili eğitimi aldırmak isteyen 10 öğrenci velisi varsa, o dil, o devlet tarafından öğretmeni bulunarak devlet okulunda seçmeli ders dili olarak okutuluyor. Türkiye’de de bazı dillerle (Adıge, Kabartay, Abazin, Abhaz, Mohti Laz, Gürcü, Arap, Kürt, Zaza, Boşnak, Arnavut, Pomak) sınırlı bir düzenlenme var. Fakat politik engellemeler (MHP ve sağcı çevreler engeli) nedeniyle prosedür yürümüyor. Bir dilin benimsenmesi için ona iş alanı açmak, o dili getirisi olan bir dil haline getirmek gerekir.
Adıgey’de Adıgece okullarda seçmeli ders dili, parlamento ve hükümet kararlarının Adıgeceye çeviri, Adıge Kitap Basımevi, şarkı ve konserler, tiyatro, gazete ve dergi dili, tabela, yol, cadde, sokak yazı ve işaret dili, radyo, televizyonda, vb alanlarda kullanılıyor ve bu gibi işler için personel istihdam ediliyor. Türkiye ve Arap ülkelerinde bu basit işler bile yerine getirilmiyor.
Dil uygulaması örnekleri
Kimi ülkelerde dil özgürlüğü daha geniş. Örneğin, İsviçre, en mükemmel örnek. İsviçre’nin farkı, bir yerdeki resmi dilin üzerine ikinci bir resmi dilin bindirilmemiş olması. İsviçre nüfusunun çoğu Almanca (yüzde 62,8) konuşur. Batıda Fransızca (yüzde 2,9), güneyde İtalyanca (yüzde 8,2) ve Romanşça (yüzde 0,5) konuşulur. Bu dört dil de resmi dildir, parlamentoda yapılan konuşmalar smultane olarak diğer dillere çevrilir. Buna karşılık RF yerel cumhuriyetler parlamentolarında (22 parlamento) sadece Rusça konuşulur, çıkarılan yasa ve kararnameler yerel dillere çevrilmekle yetinilir.
İsviçre’de, örneğin Cenevre Kantonunda resmi dil Fransızcadır, kantonun başka bir resmi dili, yoktur, resmi yazışmaların hepsi Fransızca yapılır. Çoğunluk dilinin (Almanca- 2/3 çoğunluk) zorlaması diye bir kavram yok. Ama RF’de Rusça, Çin’de Çince, İspanya’da İspanyolca üst resmi diller. Örneğin, üst resmi diller yerel resmi dillerin üzerine bindirilmiş durumda. İspanya’daki uygulamanın Rusya’dakinden farkı şudur: Örneğin Bask ve Katalan dilleri kendi özerk yörelerinde zorunlu dil olarak İspanyolca ile birlikte kullanılır, her öğrenci iki dili (İspanyolca, Katalanca) öğrenmek zorunda. Rusya’ya bağlı cumhuriyetlerde Rusça yerel diller üzerine bindirilmiş durumda. Ayrıca bu diller okullarda isteyenlere haftada 2-3 ders saati olarak okutulur, yerel diller seçmeli ders statüsünde, Rusça ise zorunlu ders dili statüsünde. Ama Bask’da iki resmi dil var: İspanyolca ve Bask dili, İspanyolca Baskça üzerine bindirilmiş, ama her öğrenci İspanyolca ve Baskçayı okumak zorunda. Bir fark da bu. İsviçre’de böylesine üst bir resmi dil ya da bir dili başka bir dilin üzerine bindirme durumu yok, her bir kantonun sadece bir resmi dili var, ancak bir yasal düzenleme olarak komşu eyaletin dili ya da İsviçre dillerinden biri ikinci ve zorunlu dil olarak okulda öğretilir, ama komşu eyaletin dilinde işlem ve yazışma yapılmaz. İsviçre’de, birden çok resmi dili olan kantonlar da var, örneğin Graubünden Kantonu‘nda üç resmi dil yöresi (Alman, Romanş ve İtalyan) var. Ama burada kanton üç dil bölgesine ayrılmıştır. Her bölgede, o bölgede konuşulan dilde resmi işlemler yapılır. Üç dil de Kanton Meclisinde ve İsviçre Parlamentosunda kullanılabilir. Kullanılır değil, kullanılabilir, federal parlamentoda kişilere konuşma dilini seçme hakkı tanınmış. Örneğin, İtalyanca konuşan kantonlardan (Ticino, Graubünden) gelen temsilciler federal parlamentoda daha çok temsilcinin konuşmayı anlaması için İtalyanca yerine Fransızca konuşabilirler.
İsviçre benzeri bir düzenleme başka hiçbir ülkede yok. Bunun nedeni İsviçre demokrasisinin temelinin 1789 Fransız devrimi ve milliyetçilik çağı öncesinde atılmış olmasıdır.
Osmanlı’da yağma yok muydu?
Türk aydınlarının çoğunda geçmişe ilişkin bilgiler yüzeysel ve eksik. Yüz, yüzeli yıl önceki halkın, köylünün, etnik ve dini toplulukların yaşamı neydi, diye birine sorun, – varsa birkaç uzman kişi dışında -, kimseden doğru düzgün bir yanıt alamazsınız. Bilgiler kulaktan dolma ötesine geçmez, sığdır, fazlasını istemek de hoş karşılanmaz, hemen mobbing durumu ile karşılaşılır. Çünkü baskıcı, dinci-milliyetçi-ayırımcı bir ortam, engellemeler vardır. Sorumluluk ve sorgulama duygusu gelişmemiştir. Kişi, evde ve okulda kendisine ne öğretilmişse, gazete, radyo ve televizyonlarda neyi okumuş ve dinlemişse, tarih diye o kadarını bilir. 1950 yılı öncesinde, tek parti diktası döneminde öyle bir eğitim uygulanmış, toplumda sahte bir Türk üstünlüğü algısı yaratılmıştı. Buna göre, bir Türk dünyaya bedeldi ve dünya Türk’e hayrandı, Türk erkekleri, Türk sporcuları Avrupalı kızlar tarafından paylaşılamıyordu. Oysa kimsenin dönüp baktığı bile yoktu. Varlıklı kişilerin sırt hamallarına baktığı gibi bir bakma durumu vardı. Faşizm ve ırkçılık işte böyle bir şey, yalana, üstün ırk masalına dayanır. Toplum öyle biçimlendirilmiş ve kandırılmıştı. Karşı çıkmaya izin yoktu. Her şey tekdüzeydi/monotondu. Kimse aleyhte bir çift söz bile edemezdi. Saldırmak için hazır bir sürü hav hav beklemedeydi.
Şimdiki diziler de monotonluğu pekiştiriyor, beyinleri uyuşturuyor, birkaçı dışında, çekilen yüzlerce dizi filmin içi boştur. Güldürü sınıfına da girmezler. Uyutma ve kandırma amaçlıdır. Ama Kemal Sunal‘ın güldürü filmleri güncelliğini koruyor, Yılmaz Güney‘in filmlerinin hayranı çok. Çünkü sanatsal estetik, güldürü ve toplumsal hiciv var. Ama ırkçı dizi ve filmlere gelince, Abaza beygiri gibi hızlı bir çıkış yapıyor, sonra da soluğu kesiliyor ve terk ediliyorlar. Çünkü, gerici ve yoz kişiler sanat üretemezler, onlarda sanat üretecek bir değer anlayışı da yoktur. Ürettikleri şeyler hayali, örneğin, Uzay’da gezegenin birinde domates yetiştirmişler, merkebe yükleyip satmaya pazara taşıyorlarmış. Büyük patronun oğlu fakir kıza, zengin kız da fakir oğlana vurgun. Oysa büyük şehirlerde zengin ve fakir semtleri bile ayrılmış durumda ve fakirler zengin semtlerinde işçi ve hizmetçi olma .dışında ne yapabilirler.
Prof. Dr. Erhan Afyoncu, “Muteşem Yüzyıl” dizisinin tarih danışmanlarından biri. Dizide hata üzerine hata var, saymakla bitmez. Türkiye’de bahane bulmak zor değil, hatalar için belge ve bilgi eksikliği vardır, der geçerler. Türkiye’de arayan için yığınla belge var, bilgili kişiler de var. Ama sanat için yeterli para ayırmazlar, araştırmacılara destek değil, köstek vururlar. Ayrıca sorumluluk, sorgulama ve özen, en önemlisi utanma duygusu gelişmemiş. Özgün bir Adıge demokratını diğerlerinden ayıran en önemli özellik utanma duygusunun ve sorumluluk anlayışının gelişmiş olması. Ayrıca ülkede grupçuluk anlayışı, bölünme de var, bize de bulaşmış, “Benden olsun da çamurdan olsun” anlayışı var. Harem, öyle söylendiği gibi bir sır, bilinmeyen bir yer de değildi. Her yıl bir sürü cariye (köle kadın) çırağa çıkarılıp satılır, hediye olarak da dışarıya, üst devlet görevlilerine verilirdi. Bunlar, bu satılmış kadınlar toplum dışına itilmiyorlardı, konu komşu içinde yaşıyorlardı.
Ayrıca bir Saray İç Teşkilat Kanunu da vardır. Buna göre, Haremde Baş Kadın efendi’nin yetkisi, Padişah yetkisinden de üstündü.
Özel olarak eğitilmiş ve seçilmiş cariyeler Baş Kadın efendi tarafından, bir kurala göre, Padişah’a gösterilir ve sunulurdu. Bunun da bir sınırı vardı. Tahtın varisleri tamamlandığında, Baş Kadın efendi Padişah’a cariye gönderilmesini yasaklardı.
Muhteşem Yüzyıl’da Kanuni önüne geleni yatağına alıyor. Olmaz öyle şey. O zaman Saray İç Teşkilat Kanunu ve Harem’in anlamı kalmaz. Yeniçeri ve devlet erkânı da bundan hoşlanmazdı. Padişah bile kurallara uymak zorundaydı.
Yeniçeri niye savaşırdı?
Yeniçeri Allah aşkına, kafirle çarpışmak için mi savaşa giderdi? Yeniçeri devşirmedir, yani Hıristiyan kökenlidir, Sırpça konuşur, Hıristiyan kökenli olduğunu, köyünü, ailesini ve akrabalarını bilirdi. Ordunun resmi dilleri de Türkçe ve Sırpça idi.
Yeniçeri yağma, para ve ganimet için savaşa giderdi. Gerisi edebiyattır. Aynı Yeniçeri yağma olanağı kalmayınca, ayaklanmaya, para için Padişah’ı tahttan indirmeye, öldürmeye, vezir boğmaya başladı.
Yağma nedir? Yeniçeri’nin, askerin savaşla ele geçirilen bir kenti ya da yeri, kural olarak 3 veya 4 gün süreyle yağma etme hakkı vardı, yağma denen şey budur. Bu süre zarfında asker istediğini alır, dilediğini öldürür, kadınlara tecavüz ederdi ve ‘bayram’ ederdi. Bu bir haktı. Düşman üzerinde bir korku iklimi de yaratılırdı. Ancak yeniçeri aldığı ganimetin beşte birini hazineye (devlete) verirdi. Fidye veremeyecek ya da para etmeyecek esirler öldürülürdü. Güçlü erkekler, genç ve güzel kadınlar köle olarak esir pazarında satılır, yeniçeri dünyalık biriktirirdi. Yeniçeri 46 yaşına bastığında ordudan ayrılır, evlenme yasağı da son bulurdu.
Ancak milliyetçi tarih işine gelmeyen konuları yazmaz, atlar.
Trabzon işgal edildiğinde (1461) Rum nüfusun üçte biri öldürülmüş, bir o kadarı da esir pazarlarında satılmış, herhalde varlıklı, soylu olanları olmalı, bir bölüm Rum da Konstantiniyye’ye (İstanbul’a) yerleştirilmişti. Geride kalan üçte bir Rum’a da Trabzon’da kalma izni tanınmıştı. Bunlar okuduğum ciddi bir çeviri kitaptan aklımda kalanlar. Rakamlar tam uymuyor olabilir, ama genel durum, aşağı yukarı böyle.
Bu arada belirteyim, doğulu yazarlarda tarih bilimi, sorumluluk ve utanma duygusu batıdaki gibi gelişmiş değil. Batıda Baddeley, Allen ve Richmond gibi sorumluluk duygusu gelişmiş ve objektif düşünen yazarlar da var.
Danışman Erhan Afyoncu, “Muhteşem Yüzyıl” dizisinde Kanuni’ye baskın yoluyla bir Macar kalesini işgal ettiriyor. Kalede Macar Kralı’nın da katıldığı bir düğün töreni var, Kral kaçıyor, damat adayı kaçamıyor ve öldürülüyor, gelin adayına ise kimse dokunmuyor, görüyorlar ama ilgilenmiyor, önünden geçip gidiyorlar. Hareme ve esir pazarlarına ne olmuş? Genç ve güzel kadın gözden kaçar mı ve bırakılır mı? Yeniçerinin yağma hakkı ihlal edilmiş olmuyor mu?.. Bir süre sonra aynı ‘gelin’ adayı, Macar Kralı adına Kanuni’yi öldürmek ve öc almak üzere İstanbul’a gelir, mucizevi bir biçimde Türkçe öğrenir, yine mucizevi bir biçimde Harem’e, Valide Sultan’ın maiyetine girer, bir süre sonra da Kanuni’nin kız kardeşinin konağında hizmete alınır, o arada kız kardeşinin konağında gece yatısına kalan Kanuni Sultan Süleyman da, cariyeyi konuk olduğu kız kardeşinin konağında koynuna alır. Saray geleneği öyle miydi? İğrenç bir durum. Saray adabına uyar mı?
Bir çocuk masalı anlatılıyor gibi.
Dizi, birkaç gün içinde çekilen az bütçeli, ucuz yeşil çam filmlerini aratmıyor. Halk, gerçek dışı da olsa, eski ‘görkemli’ saray yaşamına, seçkin sınıfa sunulan güzelliklere, kahramanlıklara özlem duyuyor, şaşaalı geçmişi, zenginlerin imparatorluk ihtişamını özlüyor, öyle koşullandırılmış, bir süreliğine de olsa oyalanmış, boşalmış oluyor. Görsel efekt ve güzellikler de izleyicinin hoşuna gidiyor. Ama gerisi gelmiyor, film unutulup gidiyor.
Sonuç olarak, halkın duyguları sömürülüyor, Erhan Afyoncu da para kazanıyor, sonunda da bir üniversiteye rektör oluyor.
(*) – гл.3. «Кубанские областные ведомости»,No.38,1884.
(**) – История Кабардино-Балкарской АССР с древнейших времен до великой октябрьской социалистической революции,том,издательсво-наука-Москва-1967,s.171.
(Devamı gelecek)