Dilbilimi Profesörü Zekoğu Vıçujıko: Düşünceleri Sıra Üstüydü

Tanınmış dilbilimci Sefer oğlu Zekoğu Vıçujıko (ЗекIогъу Уцужьыкъо) 4 Ekim 1928’de Adıgey’in Tevçoj rayonu Kazanıkuaye köyünde doğdu.

Vıçujıko’nun söylediğine göre küçük toplu köyü, Psekupse Irmağı sağ yamacında bulunuyordu. Şimdi köy Krasnodar Barajı suları altına gömülmüş durumda. Zekoğu Vıçujıko, Şeşşe Kazbek, Beretere Hamid ve Peneşu Sefer köyün adını duyuran ünlülerinin önde gelenleri.

Çocukluğundan başlayarak Vıçujıko’nun akıllı ve bilge biri olacağı kendini belli ediyordu. Babasını beş yaşında iken yitirdi. Zor bir yaşam içine düşmüşlerdi, yine annesi Kutase’ye elinden geldiğince yardımcı oluyordu. Altı yaşında köyünün ilkokuluna yazıldı. Okuma yazma öğrendi, gazete ve kitap okumaya başladı. İlkokul birinci sınıfta bir aylık bir öğrenci iken gösterdiği yetenek üzerine ikinci sınıfa alındı ve dört yıllık ilkokulu üç yılda bitirdi.

7’ci sınıfı (ortaokulu) Yedepsıkoye okulunda, 8 – 9’cu sınıfları Pçıhałıkuaye köyü okulunda, 10’uncu sınıfı 1947’de Penejıkuaye köyü lisesinde bitirdi.

1947 – 1948 yıllarında Yedepsıkoye köyü ilkokulu birinci sınıflarında çalışırken, bir yandan da Maykop Öğretmen Enstitüsü sınavlarına hazırlandı. 1948 – 1950 yıllarında enstitünün dil ve edebiyat bölümünde okudu ve mezun oldu.

Öğretmen enstitüsünde Adıgece öğretilmiyordu, ama Vıçujıko babasından aldığı Adıgece sevgisini hiç yitirmedi, ciddi biçimde anadilini incelemeye ve öğrenmeye başladı. Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü Müdürü Vedejdeko Hacemet (Одэжьдэкъо Хьаджэмэт) çocuktaki bu yeteneği fark etti ve onu enstitüye aldı.

Böylece Zekoğ Vıçujıko 1950 yılında bilim yolunda ilk adımını atmış oldu. Büyük bir şans ve olanak elde etmiş, üst eğitim almış kişilerle tanışma ve yanlarında çalışma mutluluğuna erişmiş oldu. Bunlardan biri de ünlü bilim insanı N. F. Yakovlev idi.

Aynı yıl başka bir ünlü bilim insanı, Kafkas Dilleri araştırmacısı ve dil bilimleri doktoru Prof. G. F. Turçaninov Leningrad’dan Maykop’a geldi ve Maykop Öğretmen Enstitüsü Rus dili ve Rus edebiyatı kürsüsü başkanlığına atandı. Turçaninov, Vıçujıko’nun yeteneği ile çalışma biçimini fark etti ve onu öğretmen olarak enstitüye aldı. Turçaninov enstitüde Adıgecenin incelenmesine ve öğretilmesine karar verdi ve bir grup oluşturdu. Vıçujıko Adıgece öğretiyordu. Grupta bilim insanları olarak Tharkoho Yunıs, Çuvıç’ Nalbıy, vd yer almıştı. Vıçujıko kendi oluşturduğu programa göre onları eğitiyordu.

1950 yılından başlayarak Vıçujıko Adıge dilbilgisi

bölümlerinin incelenmesi ve analiz edilmesi alanında ilk adımlarını attı. İlk araştırma ve incelemelerini 26 Kasım 1950’de Adıgece “Sotsialitiçeske Adıgey” (şimdi “Adıge mak”) gazetesinde “Adıgece dilbilgisinin eksik kalan yanları” («О недостатках грамматики адыгейского языка») adlı yazısı ile açıkladı. Bu yazısında Vıçujıko, Aşhamafe Davıt’ın yazdığı Adıge dilbilgisinde eksik kalmış olan yanları işaret etti, durumun nasıl değiştirilebileceğini ve eksikliklerin nasıl giderilebileceğini belirtti. Kısa bir süre sonra Nemıţeko Yusıf ile birlikte “Adıge dilindeki bilimsel ve okul dilbilgisi kitaplarındaki ciddi eksiklikler üzerine” (О серьезных недостатках в научной и школьной грамматиках адыгейского языка) adlı bir makale hazırlayıp “Adıgeyskaya pavda” (Adıge gerçeği) gazetesinde yayımladılar.

Sözcüklerin ayrışmaları, çatışmaları (ГущыIэхэм язэокIынрэ) ve uyumlu hale getirilmeleri (язэгъэкIунрэ) için, yeni gramatik ölçülere alınmaları bakımından, öncelikle Adıgecenin kendi sunduğu materyali çok doğru ve tam olarak öğrenmek, teorik bilgileri iyi öğrenmek için 1951’de Tiflis Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesi Kafkas Dilleri Bölümüne kaydoldu. Beş yıl orada okudu ve her yılı pekiyi derece ile sınıfını geçti. Ardından Gürcistan Bilimler Akademisi’nde üç yıl asistan olarak çalıştı.

1967’de “Adıgecede Fiil Çekimi Sistemi” (Система склонения в адыгейском языке) başlıklı adaylık (кандидатскэ диссертацие) tezini verdi.

Vıçujıko fonetik (ses) ve lekskografi (sözlük bilimi), Adıge edebiyat diline temel olan diyalektlerin, grafik, ortografi (yazım), noktalama ve terminoloji, Adıge dili tarihi ve diğer konulara ilişkin mükemmel çalışmalar yaptı. En beğendiği alanlar olarak dilbilgisi bölümleri olan Adıge dilinin morfolojisi (yapısı) ve sentaksı (sözdizimi) konularında çalıştı.

Vıçujıko 1989’da “Adıge dilinde temel sözdizimsel yapılar” (Основные синтаксические структуры в адыгейском языке) başlıklı doktora tezini Moskova’da verdi. Rakibi ünlü bilim insanı Bleğoj Zulkarin idi. Zulkarin, Vıçujıko’ya çok değer verildiğini, yazılarının ilgiyle karşılandığını birçok kez yazmıştır. Bu kişiler arasında bilim insanları olarak B. A. Serebrenikov, A. S. Çikobave, G. R. Rogave, N. F. Yakovlev, M. A. Komaho, G. F. Turçaninov, A. K. Şagirov, vd vardı.

Zekoğu Vıçujıko’nun çalışmalarına büyük bir değer verildiği “Вопросы языкознания” (Dilbilimi Soruları) adlı merkezi akademik dergide “Polisentetik dillerde cümle yapısı (Adıge dillerine dayanarak” (Строение предложения в языках полисинтетического типа (на материале адыгских языков) adlı ve 1981’de yayımlanan yazısı ile kanıtlanıyor. Bu dergi 1952’de beri yayımlanıyordu. Zekoğu Vıçujıko’nun makalesi Kuzey Kafkasya’dan gönderilen ve Adıge dillerinin sentaksı konusunda dergide yayımlanan ilk yazıdır. Bu yazı ile birlikte Vıçujıko’nun incelemeleri dergide yayımlanmaya başlandı.

Vıçujıko’nun çalışmalarına verilen değerin bir örneği de Hollanda Leiden Üniversitesinden Prof Dr. R. Smeets’in “Анатолие шапсыгъэхэм абзэ фэгъэхьыгъ” (Anadolu Şapsığlarının Dili Üzerine) adlı kitabını “Değer verdiğim öğretmenlerimden Zekoğu Vıçujıko’ya” diye imzalayıp gönderdiği kitabından da anlaşılıyor.

Zekoğu Vıçujıko’nun sözlük bilimi alanında da derinlemesine çalışmaları vardır. Bunlar arasında “Adıge-Rusça sözlüğün bileşimi ve yapısı üzerine” (О составе и структуре Адыгейско-русского словаря), “Adıge sözlükbilimi. Durum ve görevler” (Адыгейская лексикография. Состояние и задачи), “Enstitümüz ve Adıge dililimi” (Наш институт и адыгейское языкознание), vb bulunmaktadır.

1960 yılında yayımlanan “Rusça-Adıgece Sözlük’ün” nasıl düzenleneceği, Vıçujıko’nun konuya bakış biçimi, 1950’de N. F. Yakovlev’e gösterdiği ve onun uygun bulduğu esaslara dayanıyordu. 1975 yılında yayımladığı “Adıgece-Rusça Sözlük” çalışmasına o esasa dayalı olarak katıldı.

1968’de “Adıge dilinin yazım (imla) sözlüğü” (Адыгабзэм иорфографическэ гущыIалъ) yayınına katılanlardan biridir. Sözlük için ünlü Fransız bilim insanı Georges Dumézil, sözlüğe “yararlı bir yapıt” diyor ve büyük bir değer veriyor. Zekoğu Vıçujıko “Adıge yazım kurallarının daha iyi hale getirilmesi için yapılması gerekenler” (Proje) (Адыгэ орфографиер нахьышIу зэрэхъущтымкIэ шIэгъэн фаехэр) (Проект) adlı çalışmasını 1989’da Maykop’ta yayımladı, “Adıge dilinin yazım sözlüğü” (Adıgece imla kılavuzu) için çalışmaya başladı. Daha önce sözünü ettiğimiz sözlükte 15 bin sözcük bulunuyordu, şimdiki sözlükte 50 bin dolayında sözlüğe yer vermek için çalışmaya başladı, ancak sağlığı bozuldu ve sonunu getiremedi. Bilim insanından el yazması 538 sayfa kaldı. Vıçujıko’nun eşi Svete’nin ricası üzerine dilbilimleri doktoru Bırsır Batırbıy ile o sıralar henüz asistan, şimdi doktor olan Ançoko Suret sözlüğü tamamlamaya çalıştılar, Adıge Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı kararıyla sözlük 2014 yılında yayımlandı.

Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü tarafından üç cilt olarak yayımlanan “Adıge Dilinin Açıklamalı Sözlüğü” (Адыгабзэм изэхэф гущыIалъэ) önemlidir. Sözlüğü hazırlayan kurulun başında Zekoğu Vıçujıko bulunuyordu. Onun yayımladığı “Adıge Dili Açıklamalı Sözlüğü’nün derlenmesine yönelik talimatlar” (Инструкция для составления «Тол­кового словаря адыгейского языка) adlı çalışmasını da yayımladı.

Zekoğu Vıçujıko insanın bilgi, akıl ve bilincini yansıtan çalışmalarını kitlelere ulaştırmak istemiş ve vaktinin çoğunu bu gibi işlere ayırmıştır. Vaktini bu gibi işlere ayırmış olmasa bile onu kimse kınayamazdı, ama kendi insancıl kişiliği gereği bu gibi görevleri görmezlikten gelmedi ve boşlamadı. Sözgelişi S. Han-Girey’in (С. Хъан-Джэрые) alfabesini hayata iade eden kişi odur. Bersey Vımar’ın yaşam yolunu ilk belirleyen, yaratıcı özelliğini ele alan ve onun fabllerini Adıgece olarak okumamızı sağlayan, Beguğe Ahmed’in alfabesinden söz eden kişi Zekoğu Vıçujıko’dur, ünlü bilim insanları N. F. Yakovlev, D. A. Aşhamafe, M. A. Komaho, G. V. Rogave ve diğerlerinin çalışmalarını tanıtmak için yaşamı boyunca uğraşan da odur.

Zekoğu Vıçujıko’nun Adıge dilbilimi alanında değinmediği bir alan kalmamış gibidir. Onun bilimsel araştırmaları Adıge dilbilimini zenginleştiren ilginç çalışmalar arasında yer alır. Onun düşünceleri, analizleri ve yaklaşım biçimleri sıradan şeyler değildir. Onların içeriklerini kavramak için çok derin bir bilgi ve yetenek sahibi olmak gerekir.

Zekoğu Vıçujıko bilimi ve bilimsel çalışmaları ile zirveye ulaşmış biridir. O bir dilbilimleri doktoru, Adıge Dünya Akademisi akademisyeni ve Rusya Federasyonu ünlü bilim emekçisidir. Ona büyük bir değer verildiğinin ve ünlüler arasına alındığının bir kanıtı olarak “Dünyadaki önde gelen dilbilimcileri” (Ведущие языковеды мира), “Adıge (Çerkes) ansiklopedisi” (Адыгская (черкесская) энциклопедия), “Kafkasya’nın Ünlüleri” (Знаменитые люди Кавказа) ve “Адыгэ шIэныгъэм илэжьакIохэр” (Adıge Bilim Emekçileri) adlı yapıtlar gösterilebilir.

Bugün Adıge dilbilimci Zekoğu Vıçujıko’nun 95’inci doğum günü. O artık aramızda değil, ama onu güzelliği ve iyiliği ile anımsıyoruz, çalışmaları Adıge dilbiliminde sağlam olarak yer almış, birikimi de Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü arşivinde, bu birikim çok değerli bir mirastır. Bize miras bıraktığı bilimsel çalışmaları ile o hala ulusuna hizmet etmeyi sürdürüyor.

Ançoko Suret.

Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Dilbilimi Bölümü Başkanı.

Adıge mak, 2 Ekim 2023