Kıyıboyu Şapsığe’de Hacıko köyündeki N 94 okulu öğretmen ve öğrencileri tarafından kurulan müze yirmi yaşında. 20 yıllık bir süre içinde müze tarihsel ve kültürel değerde eşyalarla dolduruldu.
Karadeniz kıyı yöresinde, Aşe Irmağı vadisinde bulunan Kalej ile Lığoth ve Hacıko köylerinde araştırmalar yarım yüzyıldan beri sürüyor. Yıllardan beri Moskova, St. Petersburg, Rostov, Maykop ve Krasnodar’dan gelen arkeoloji ve bilim heyetleri bu yörede çalışmalar yapıyorlar. Ülkedeki müzeler Karadeniz kıyısında yaşayan Adıgeler tarafından kullanılan eski eşyalarla dolduruldu.
Sovyetler Birliği’de 1960 yılına değin Kalej köyündeki (1) okul müzesinde bulunan kadar müze eşyası bulunmayan çok sayıda müze vardı. Nahıjların (saygın yaşlıların) anlattıklarına göre, öğretmenler ve öğrenciler tarafından toplanıp biriktirilmiş olan bu eşyaların hiçbiri artık ortalıkta yok.
1971 yılında Kalej köyü müzesi kapatıldı, oradaki tarihi eşyaların hepsi kayboldu, bilinmeyen yerlere götürüldü.
Uzunca bir süre sonra Hacıko köyü okulu bu sorunu yeniden ele aldı ve yeni bir müze kurdu. İlk müze eşyaları arasına, köy okuluna ait eşyalar ve köylülerin geçmiş yaşamları boyunca karşılaşmış oldukları tarihsel olayları anlatan eşya ve belgeler alındı. Bu oluşum köylüler için büyük bir olay olmuştu.
Yüz yıllık bir geçmişi olan Aşe Irmağı kıyısındaki bu köylerde bulunan okullardan yetişen eğitimli insan sayısı az değildir. Bunların içinden birçokları tanınmış bilim insanları arasına katıldılar. Bu kişiler ilkokulu bu köylerde okudular. Bu okullar 1925 yılında açılmışlardı (2). İlk öğretmen ve öğrenciler ülke genelinde tanınmış kişiler idiler: Thağuşe İsmail, David Yazıcan ve Açumıj Aydemir İkinci Dünya Savaşı’nda gösterdikleri yiğitlikler nedeniyle adları şeref listesinde yer alan kişilerdir. Sovyetler Birliği Kahramanları olan bu kişiler ve Açumıj Aydemir bu okulların ilk mezunlarındandı.
Savaş öncesinde okul müdürlüğü yapanlar arasında Bevşe Kadırbeç, Hune Mahmet ve Açumıj Aydemir vardı. Savaş sonrasında onların yerini Bevşe Canbeç, Nepsev Dolet, Koble Yahya, Heşh Asker ve Uşha Mahmud aldılar.
1976 yılında Hacıko’da 500 öğrenci kapasiteli yeni bir okul açıldı, okulun şimdiki müdürü Ğuaşe Dehenef. Daha önceki müdür, Kuban’ın saygın öğretmeni, Hacıko köylülerinin büyük bir saygı duyduğu Heşh Mahmud idi. Okulda müdürlük yapmış olan bu üç öğretmenin – Heşh Kırımçerıye, Açumıj Aydemir ve Şıj İbrahim’in büstleri birkaç yıl önce okul bahçesine törenle dikildi.
Yüz yıllık okul şimdiye değin 7 bin mezun verdi. Bunlar öğretmen, hekim, mühendis, bilim insanı, girişimci, subay, kültür insanı, toplum insanı ve başarılı emekçiler oldular. Bunlar arasında Heşh Madin – RF sanayi üretimi saygın emekçisi, Heşh Asker – RF eğitimcisi ve örnek öğrenci simülatörü, Huşt Tose – RF örnek öğrenci simülatörü ve RF saygın emekçisi, Şıj Çelezeh – RF saygın emekli hekimi, Hahu Albert – RF saygın tarım emekçisi, Vladimir Rudnev – RF saygın makine üreticisi, Heşh Şıhamız – RF saygın eğitim emekçisi, Şıj Salih – RF saygın öğretmeni, Çaçuh Nefset – RF saygın eğitimcisi, Heşh Kazbek – RF saygın oyucusu, Şıj İbrahim – RF saygın öğretmeni, Neğuç Dolet – Adıge Cumhuriyeti bilim emekçisi, RF saygın yüksek eğitim emekçisi, Çaçuh Mecid – Kabardey-Balkar Cumhuriyeti saygın emekçisi, Neğuç Hamid – Tarih bilimleri uzmanı.
Köyün küçük okuluna üç yıl önce Sovyetler Birliği Kahramanı Thağuşe İsmal’in (Тхьагъушъэ Исмахьилэ) adı verildi, okulun çalışma alanı gelişiyor, yeni eğitim yöntem ve programları uygulanıyor.
Okulda önem verilen başlıca konular çocukların geleneklerimize göre yetiştirilmeleri, anadilini ve Adıge kültürünü canlı tutma ve bunları çocuklara sevdirme konusudur.
Çalışmaların bir uzantısı da bir süre önce açılmış olan okul müzesi. Müzeye gelenek ve göreneklerimize yaraşır bir saygınlıkta bir yer de ayrıldı. Müze eşyaları – ulusal kıyafetler, değişik ulusal eşyalar, Adıgelerin eskiden kullandıkları araç ve gereçler.
– Bir müzeyi özlüyorduk, – diye anlatıyor köyde yıllarca okul müdürlüğü yapmış olan Heşh Muhamed. – Okulun eğitim ve öğretim dışında nesilleri (kuşakları) birbirine bağlamak gibi bir görevi de var. Müze bu bakımdan önemli ve bu işlevi yerine getiriyor.
Hacıko okulu müzesi köylülerin gurur kaynağı. Çok sayıda kişinin, Rusya’nın değişik yörelerinden gelen konukların uğradığı ve gördüğü bir yer. Gençlerin küçüklüklerinden başlayarak uluslarını, tarih ve sevgili topraklarını severek büyümeleri bakımından müze önemli. Gençler nahıjların (yaşlıların) gelenek ve göreneklerini sürdürecek, geliştirecek ve pekiştirecek olanlardır.
Nıbe Anzor.
Aylık Şapsığe gazetesi editörü.
Resimler: Nıbe Anzor.
Notlar:
(1) – Kalej köyü Karadeniz kıyısına yakın bir yerde, Aşe Irmağı kıyısında 400 nüfuslu küçük bir köy olup Nart destanında adı geçen ve kocamışların ölüme terk edildiği “Jığeyıbg” – Yaşlılar Dağı’nın, bu köyde de bulunduğu söylenir. – hcy
(2) – Karadeniz kıyısı Adıgeleri için 30 Eylül 1924’te merkezi Tuapse kenti olan özerk Şapsığ rayonu kurulmuş, anadilinde ve Rusça ders verilen yeni okullar açılmıştı. Özerklik Mayıs 1945’te kaldırıldı. Şimdi, tanınmış küçük bir ulusal azınlık olan Şapsığların Psışope (eski Şapsığ) ve Tuapse rayonun yerli halkı olarak (чIыдэлъф лъэпкъэу) tanınan Adıge-Şapsığların bazı ulusal demokratik kazanımları vardır. Örneğin bu iki rayon Adıgeleri yerli halk olarak tanınırken, Krasnodar Kray’ın diğer rayonları Rus etnik toprağı sayılıyor. Şapsığlar tanınmış bu hak ve kazanımları sonucu olarak Adıgelerin toplu olduğu 24 yerleşimde şubeleri bulunan ve temsil edilen bir “Adıge Xase” – Toplum Parlamentosu kurmuş, köylerin daha önce Rusça olan adları Adıgeceleştirilmiş ve bazı köylerde turistik etnografik müzeler kurulmuştur. Krasnodar Kray’ın diğer rayonları, bu arda Adıge nüfusu ve köyleri olan Uspensk rayonu da doğrudan Rus etnik toprağı sayılıyor. Yine de 1990’larda oyuna getirilmiş (tuzağa düşürülmüş) olan Şapsığların çözüm bekleyen bir toprak sorunu var. Şİmdilerde Şapsığların tarım yapacak ve yeni konutlar inşa edecek toprağı ve arsası kalmamış ya da çok azalmış bulunuyor. Toprak Rus spekülatörlere (fırsatçılara) kaptırılmış, yerli halk topraksız ve kiracı konumuna düşmüştür. Bu nedenle oranı hayli kabarık olan aydın kesim ve gençler, konutsuzluk ve işsizlik nedeniyle büyük kentlere göç etmek zorunda kalıyor. Bu da beraberinde Şapsığ nüfusun artmaması sonucuna yol açıyor. – hcy
Adıge mak, 27 Ekim 2023