Bir Adıge atasözü “Yeryüzünü aydınlatan güneştir, yeryüzüne adaleti getiren de bilimdir” (Дунаир зыгъэнэфырэр тыгъэ, дунаир зэзыгъэзафэрэр шIэныгъ) diyor. Bu bilinçle Adıgeler eğitim ve bilim içerikli büyük çalışmalar yaptılar, yüzyıllar boyunca içinde çırpındıkları cehaletin karanlığından Sovyet iktidarı sayesinde kurtulmayı başardılar, okuma yazma bilmiyorlardı, ama sözlü Adıge geleneğinden ve Adıge folklorundan önemli ölçüde yaralandılar, oralarda biriken ulusal ürün ve moral kaynakları, ömürlü ve değerli bir miras olarak imdatlarına yetişti.
Adıge yiğitlik destanı “Nartlar” folklorun ana dalı ve ulusal aklın bir birikimidir; bunu Adıgeler için derleyen ve koruyan, düzenleyip yayımlayan kişi bilim insanı, Nart bilimci, şair ve büyük emekçi Hadeğale Asker’dir. İyi olanı koruyarak, kollayarak ve işleyerek çalışmalarını sürdüren bilim insanının adını anmamız, çalışmaları yanında, 20 Eylül günü 101 yaşına ayak basmış olması nedeniyledir.
Hadeğale Asker Adıge Cumhuriyeti’nin Krasnogvardeyski rayonu 20’nci ilkokulunu 1934’te bitirdi. 1934 – 1937 yılları arasında Ademiye köyü ortaokulunda okudu. Ardından 1940 yılında Adıge İlköğretmen Okulu’nu bitirdi, 1942 yılında da bir üst okul olarak Adıge Öğretmen Enstitüsü’nden mezun oldu. 1942 – 1945 yılları arasında askerlik görevini yaptı. 1946 yılından ölümüne değin Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nde çalıştı.
Hadeğale Asker çalışırken bir yandan da 1957’de Adıge Devlet Öğretmen Enstitüsü’nü bitirdi, ardından 1960’da Şota Rustaveli adını taşıyan Gürcistan Bilimler Akademisi’nde bilim adayı oldu. 1965’te dilbilimleri yüksek lisans tezini yazdı, 1991de de doktora tezini verdi.
Hadeğale Asker 60 yıl boyunca K’ereşe Tembot adını taşıyan Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nde Nart destanı üzerine çalıştı ve destana ilişkin birçok sorunu çözdü. Ayrıca Adıge yazılı edebiyatına da yer aldı ve katkılarda bulundu. Ülke, toplum ve yöre konulu çok sayıda güzel şiirin yer aldığı şiir kitapları yayımladı. Ama en büyük çalışması büyük bir emek ürünü olan Adıgelerin Nart destanı üzerine olanıdır.
A. Hadeğale’nin büyük bilimsel çalışmasını söylemek dile kolay olsa da, öncelikle bu büyük bilge insanın yaşamını o işe adamış olduğu da bilinmelidir. Adıge diyarındaki eski öykü anlatılarını, öykücü ve masalcıları, şarkıcıları, bestecileri ve bilge kişileri ve onların yaşadığı köyleri elinde kağıt kalem, bir valiz büyüklüğünde koca teypi kucağında dolaşıp durduğunu bilmeliyiz. Gördüğü ve duyduğu her şeyi tartar, inceler ve doğruluğunu imbikten geçirircesine sorgulardı. Ciddi biçimde üzerinde durduğu ve çalıştığı ana konu “Nartlar” adlı yiğitlik destanı idi. Hadeğale’nin örnek bir bilim ve eğitim donanımı vardı, düşünsel çalışmaları severdi, büyük bir azim vekararlılığı vardı. Büyük bilimsel çalışmaları ortada. Bunlar, Adıge Nart destanın izlediği yola ve derinlemesine tarihine ilişkindir. Monografiler yayımladı: “Yiğitlik Destanı “Nartlar” ve Kökeni” (Героический эпос «Нарты» и его генезис) (1967), “Adıge (Çerkes) Halklarının Kahramanlık Destanı “Nartlar”) (1987), “Ulusun Hafızası” (Память нации).
1968 – 1971 yıllarında A. Hadeğale derlenmiş Nart söylentilerini bir araya getirerek ve düzenleyerek yedi cilt halinde yayımladı. Bu büyük yayın için tarihsel ve dilbilimsel içerikli bir önsöz, bir giriş bölümü yazdı. 1974’te büyük folklorcu Kardenguş Zeramıku ile birlikte Rusça “Нарты” (Nartlar) adlı bir ciltlik kitabı Moskova’da yayımladı.
Bundan 55 yıl önce, ilk cildi 1968’de Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü tarafından Maykop’ta yayımlanmaya başlanan 7 ciltlik Adıge destanı “Nartların” ilk cildinin yayımlanmış olması altı çizilmesi gereken bir başarıydı. Adıgelerin benzeri olmayan bir destanlarının bulunduğu gün yüzüne çıkmış oldu, yüzyıllar boyunca gelişip oluşan akıl ve bilgelik dolu bu destan şimdi 7 cilt halinde elimizde. Ulusun eski yaşam biçimi ve ilişkileri, dünya görüşü, karakteristik özellikleri ve gelenekleri çok yönlü olarak Nart söylentilerinde dile getirilmektedir. Tekstler her türlü bilgi ve bilimle donanmış durumdalar – yer adları, ilginç ulusal özellikler, hal ve hareketler, gelenekler, atasözleri, özlü sözler, artık kullanılmayan, çok eskimiş ama derin anlamı olan sözcükler tekslerde bulunuyor.
“Nartlar”ın 1968’de yayımlanmış olan ilk cildinde yer alan Nart Xase (Nart Meclisi) kararını aynen veriyoruz:
Hakuç teksti (“Nartxer”. Birinci cilt)
Nartlar çok merhametliydiler. Kendilerinden daha küçük, daha güçsüz ve daha az sayıda olanlara sataşmaz ve onları incitmezlerdi – İsplerle (Cüce Pigmelerle) savaşmaz, aksine onları korurlardı.
Bu biçim yaşayıp giderlerden İsp-guaşe’nin kocası Hımışıj dünyasını değiştirmiş, oğlu Peterez de ortalıkta görünmez olmuş, İsp-guaşe kimsesiz bir başına kalmıştı. Nart Meclisi toplandı, güçten düşmüş ve kocamış olan İsp-guaşe’nin durumunu ele aldı.
Meclis bu konuda karar aldı: “İsp-guaşe saygı duyduğumuz bir gelinimiz idi. Mutluluğumuzu ve acılarımızı sürekli bizimle paylaşan biriydi; Nart ulusumuza değer verir, saygı duyardı. Bize verdiği değerin karşılığını vermeliyiz. Yaşadığı sürece ona değer vermemiz ve onu gözetip koruma altına almamız gerekir. Onun kalbini kıran kişiyi yüz suç (псэкIодишъэ) işlemiş sayar, ona göre bir ceza veririz”.
Bu kararı alıp Meclis (Xase) dağıldı… Bu nedenle “Yaşlın yoksa gencin olmaz” (Жъы уимыIэу кIэ уиIэп) sözü kalmış olmalı.
Bu yedi ciltte ilginç bilge dolu sözler de bulunuyor. Adıgelere ait Yiğitlik destanı Nartları, Adıgelerle yeniden buluşturan bilim insanı-Nart bilgini Hadeğale Asker’e bugün bu nedenle saygı duyuyor, düşüncesinin ürünü olan çalışmalarının bir elmas-pırlanta değerinde olduğunu, bunların Adıgelere miras kaldığını vurguluyoruz.
Asker büyük bir şair, yazar ve düşünürdü. Bilim dışında genç Adıge edebiyatına da gönüller dolusu hizmetlerde bulundu. Yazıları 1940 yılından beri yayımlanmıştır. Şiirler, şiir biçiminde yazılmış uzun öyküler ve dizi şiirler (пщыналъэхэр) sunan kitaplar yayımlamıştır: «Гум иорэд» (İçten Gelen Şarkı), «Мэфэ нэфхэр» (Aydınlık Günler), «Сичыл» (Köyüm), «Адыгэм ыпхъу» (Adıgelerin Kızı), «Сихэку игъатх» (Ülkemin Baharı), «Гъогухэр» (Yollar), «Гугъэ нэфхэр» (Mutluluk Özlemleri), «ДзэкIолIымрэ пшъэшъэжъыемрэ» (Askerle Küçük Kız), vd.
Yazıları Rusça olarak Maykop, Krasnodar ve Moskova’da basıldı. Şiirlerinden bazıları bestelendi, şarkılaştırıldı, yazılarından bazıları Gürcüce, Bulgarca ve Osetçeye çevrildi.
Hadeğale Asker AC ulusal yazarı, RF onursal kültür emekçisi, AC onursal bilim emekçisi, AC devlet ödülü sahibi, Hatikuaye, Neşukuaye, Şıncıye köyleri ve Kıyıboyu Şapsığe Psışope rayonu saygın hemşerisidir. Avrupa Kafkas Araştırmaları Cemiyeti üyesi, Adıge (Çerkes) Uluslararası Akademisi akademisyeni ve 1959 yılından beri RF Yazarlar Birliği üyesi idi. Adıge ulusal zekasının, bilgeliliğinin anlatıcısı idi, ulusu için candan çalıştı, büyük bir onurlu miras bıraktı.
Değerli bir ulusal anıt olan “Nartlar” destanı yaratıcısının Adıgelere olduğunu kanıtladı, destanı yeniden diriltti.
MAMIRIKO Nuriyet.
Су
Adıge mak, 19 Eylül 2023