Xase çubuğu. Toplantı yerinin ortasında yere bir çubuk çakılı olduğu görülüyor
Gencin birine eğitici nitelikte bir öğüt verilirken atasözlerinden yararlanıldığı sık sık görülürdü. Bu tür sözlerden biri “Önünde olan şey küçük bir çubuk olsa bile, onu dinle” sözüdür (Бэщ цIыкIур уапэ къырагъэуцуагъэми, едэIу). Bu deyim çok eskilerden kalmadır. Bu deyimin anlamı, önceleri kuşkusuz farklıydı, şimdiki anlamı ise – bir işte çalışan kişi, başındakini dinlemeli ve söylenen işi yapmalı anlamındadır.
Toplantı yerinin ortasına xase çubuğu çakılırdı
Önceleri ulusumuzun benimsediği geleneksel özelliklerden biri de dayanışma, elbirliği içinde çalışma, imece, vb idi . Köyü ya da ulusu ilgilendiren konuları birlikte ele alır ve görüşürlerdi, Adıgelerin böylesine bir geleneği vardı. Güncel sorunları çözmek için gerekli olan eksiklikler toplantılarda görüşülür, yapılacak işler sıraya konurdu. Eskiden toplantı ve kurultaylara (зэфэс) akıllı kişileri, deneyimli ve bilgili yaşlıları çağırırlardı. Köy ya da ülke meclislerinin toplanacağı belli yerler vardı. Dua törenlerini thaçeğ (тхьачIэгъ) denen kutsanmış orman içlerinde yaparlardı.
Adıgeler inandıkları dinler gereği, toplanacakları yerin ortasına bir çubuk (değnek, dal, sopa, бэщ) çakarlardı. Değnek sıradan ve soyulmuş bir çubuk olmazdı, tepesinde yanlara ayrılan iki dal bulunurdu. Bu değnek, altında dua edilecek olan ağaçtan kesilirdi ya da meclisin toplanacağı ya da yargılamanın yapılacağı yere götürülüp toplantı alanının orta yerine çakılırdı.
Sopanın, kolay yere çakılması için, kazık gibi ucu sivriltilirdi, bazen de ucuna sivri demir takılırdı. Bu nedenle bu çakılan çubuğa “xase” (yere çakılan) diyorlardı. Çok tanrılı (thabe) inanç döneminde ayine (тхьэлъэIу) ya da meclis toplantısına gelenler önce xase çubuğu üzerindeki iki dal arasına elini koyup yemin ederdi: “Bu sopayı yaratan Tanrı adına alınacak kararlara, adalet (зэфагъэ) ve doğruluk adına destek vereceğime ve çalışacağıma söz veririm!”.
Ulusun geleneği gereğiydi
Çok eski dönemlerde benimsenmiş olan özellikleri yaşatmak ve gelecek kuşaklara taşımak ulusumuzun geleneğidir. MS VI. yüzyılda Adıgeler Hıristiyan dinini benimsemeye başladılar. Bizans döneminde Rum Ortodoks Kilisesine bağlanmışlardı. Büyük babalarımız ve ninelerimiz Hıristiyan inancına bağlı olarak yaşadılar. Adıgeler İslam dinini oldukça yakın bir zaman önce benimsediler.
Hangi dine bağlanmış olurlarsa olsunlar , meclisler oluşturmak ve toplantılar düzenlemek ulusumuzun bir geleneği, bir özelliği olarak devam etti. Meclis toplantılarına gelenler, ilk günlerdeki gibi ortaya çakılı olan xase sopasına el basarak yemin etmeyi sürdürdüler.
Hıristiyanlık döneminde İncil, Müslümanlık döneminde de, olasıdır Kur’an xase sopasına asılıyor olmalıydı. Meclise katılan ya da mahkemede görev alan kişiler o çubuğa gider, eskiden beri uygulanan geleneksel kural gereği, bir elini çubuğun üzerindeki iki dal arasına, diğer elini de çubuğa asılı kitap üzerine koyarak, adalet ve doğruluktan ayrılmayacağına, kabul edilecek ortak kararı destekleyeceğine ve yapılacak işlere katılacağına yemin ederdi.
Sana önder yapılanı dinle, ona itaat et
Xase çubuğu
“Önüne küçük bir sopa dikilse bile, onu dinle” denmiş olmasının nedeni, herhalde, Meclis’te (Hase’de) alınan kararları, beğenmesek de, ortak bir karar olduğu için, uymamız gerektiğini belirtmek içindi. Önünde yemin ettikleri sopaya büyük bir değer vermekte oldukları bu atasözünden belli oluyor.
Xaselere ilişkin söylentilerimizde ve Nart destanında çok sayıda öykü bulunuyor. Atasözü ve deyimlerimizde “Evinde öğren ve sonra Xase’ye (-topluma-) katıl!” (Уиунэ зыщыгъаси – Хасэм кIо!), “Meclis kararı yasa, yasanın dediği de uyulacak kuraldır” (Хасэм ыIорэр хабзэ, хабзэм ыIорэр бзыпхъэ).
Nartların Meclisi
Nartların ülke meclisi vardı ve toplanırdı. Xase’nin toplanma yeri eski Adıge ülkesinin konum olarak merkeziydi ve Nart Aleg’in evinin bulunduğu köydü. Eski anlatılara göre Pşışe Irmağının sağ yakası üzerindeydi, buraya Dencıv sırtı diyorlardı. Adıgey’in Ğobekuaye köyü doğusunda Pşışe Irmağına iki km mesafededir, şimdi Krasnodar Kray sınırları içinde kalmıştır. Pşışe’den gelindiğinde Adıgey sınırına çok yakın bir yerdedir.
Alegıpş’ın evi Nartların toplanma yeriydi, Aleg de Nart Meclisi başkanıydı. Yaşlıları öldürme kararları da, yine bu köydeki Ölüm Kurultay’ında (ЖъыукI хасэ) alınırdı (*). Analar Meclisi’ne (Ны Хасэ) katılan kadınlar da bu köye gelirlerdi. Analar Meclisi Başkanı da Aleg’in eşi Beţın (БэтIын) idi.
Yemin ediliyordu
Söylediğimiz gibi, xase çubuğuna asılı dini kitaplara el basılarak yemin ediliyordu. Bu eski gelenek, günümüzde, bazı ülkeler tarafından sürdürülüyor. Sözgelişi devlet başkanları ya da başbakanlar, seçildiklerinde büyük bir tören yapılıyor ve topluluk önünde, Anayasaya el basarak yemin ediyor ve göreve başlıyorlar.
Bizde de yasama organı olarak Adıge Cumhuriyeti Devlet Meclisi – Xase ve toplumsal hareket olarak da “Adıge Xase – Çerkes Parlamentosu” var, değişik ülkelerde yaşayan Adıgelerin de Xaseleri var. Bu meclisler tüzükler (ustav) çıkarırlar. Bugün xase çubukları yere çakılmıyor, ama toplantılara katılanlar, eskiden yapıldığı gibi, kitaplara el basıp söz verseler, kararlar alsalar daha iyi, daha adil ve daha güzel hareket etmiş olmazlar mı diye düşünüyorum.
Binlerce yıl boyunca ulusumuzun uyguladığı ama daha sonra unutmuş olduğumuz geleneklere dönüş yaparsak daha yararlı olacaktır. Gençlerin eğitimi için bu tür özellikler mükemmel birer örnek ve dayanak olacaktır.
Yedıg Batıray’ın Avrupa’dan getirdiği ve Adıge Ulusal Müzesine verdiği resimler arasında James Bell’in 1860 yılında çizdiği desenler, xase’nin ve yargı organının toplandığı yerin ortasında yere çakılı olan xase çubuklarını ve onlara asılı olan kitapların resimleri görülüyor. Gördüğü iki toplantıda da xase çubuklarının yere çakılı oldukları, James Bell’in her iki deseninden de anlaşılıyor.
Tev Aslan
Adıge Cumhuriyeti Ulusal Müzesi çalışanı, arkeolog, RF Gazeteciler Birliği üyesi.
(*) – Bir infaz töreni için bk. Yaşlı Jemadıv’ın Öldürülmesi, Mefenef. Com
Adıge mak, 17 Eylül 2022