Dün. Bugün. Yarın.

-I-

Tarım, sosyal ilişkiler, ekonomi, yol yapımı, turizm, spor, kültür ve bilim alanıdaki başarılarıyla Adıgey gurur duyabilir. Cumhuriyetimiz dengeli olarak her türlü gelişim için gerekli olanaklara kavuşmuştur. Toplumsal-politik varlığı korumak, cumhuriyetimizin başta gelen görevlerindendir. Adıge Cumhuriyeti 30 yıl önce kuruldu, gelecek yıl özerkliğin 100. Yılını kutlayacağız. Bunlar önemli kutlama günleridir, Rusya Federasyonu’nun eşit haklı üyeleri arasına yöremizin de katılması öncesinde uzun ve zorlu bir yol kat etmek zorunda kaldık.

Cumhuriyetimizin kuruluşu ve bir sisteme kavuşma sürecine tanığım. Toplum yaşamındaki olaylar her zaman beni kaygılandırıyordu. Yazar başarılı ve örnek yazılar yazmak isterse, toplumsal ve politik yaşamı derinliğine kavramalı. Ben Sovyetler Birliği Yüksek Meclisi üyesiydim, Adıge Cumhuriyeti’nin kurulması için katkılarda bulundum. İzlediğimiz yola bir baktığımda, değişimi bugün değerli bulmam gerekiyor.

100 yıl öncesine bir dönüş yapalım. 27 Temmuz 1922’de yayımlanan Rusya Merkez Yürütme Kurulu Prezidyumu kararında şöyle yazılıydı: “Kuban-Karadeniz ilinin (xeku) Krasnodar ve Maykop ilçelerinde (отдел) Adıgelerin bulunduğu yerleri içine alan bir Çerkes (Adıge) Özerk ili kurulması…” Böylece Adıge Özerk İli doğmuş oldu. Bu oluşum ulusal devlet temelli idi ve Sovyet sistemi içinde önemli bir adımdı. Tarihsel süreç içinde Adıge ulusu politik haklara ve bir devlet sistemine kavuşmuş oldu. Şevcen Mos (Musa), Hahurete Şıhançerıye, Ğućekul Davut, Dmitriy Şvets, Kazimir Golodoviç, Mişuriye Kazbek, Petr Zayema ve birçok kişi Adıgey’in bir devlet yapısına kavuşması için çok çalıştılar.

Aralık 1922’de özerk il meclisinin (Советхэм) I. Toplantısı Hakurınehable köyünde yapıldı. Siyasi, idari, ekonomik ve kültür örgütlenmelere ilişkin sorunlar toplantıda görüşüldü. Hahurete Şıhançerıye başkanlığında il yürütme komitesi (yerel hükümet) seçildi.

İkinci Dünya Savaşı öncesinde yönetim kademelerinde birçok değişiklik yapıldı. Başarılarıyla öne çıkan kişi Ömer (Умар) oğlu Hahurete Şıhançerıye oldu. Şıhançerıye yetenekli bir kişiydi, çok çalışkandı, sosyal sorunları çözme konusunda sınır tanımıyordu, ulusundan yetenekli kişilere, değerlere büyük bir saygı duyuyordu. Toplum da onu seviyordu.

Özerkliğin kazanımları ilin sosyal, ekonomik, kültürel ve manevi yaşamında (kendine güven alanında) gelişmelere yol açtı. Kısa süre içinde halk okuma yazma öğrendi, ilk ve orta dereceli okullar, kültür ve eğitim kurumları açıldı, ulusal basın, edebiyat ve sanat ortaya çıktı. Ekonomi ve kültür alanında büyük yetenekleri bulunan uzman kişiler yetiştiler ve kurumlarda çalışmaya başladılar. Her yıl, ekonomi gelişiyor ve buna bağlı olarak ilin olanakları artıyordu.

Hahurete Şıhançerıye’nin başlattığı yeni düzeni yerleştirme çalışmaları, kendisini izleyen Çuamıko Aslançerıy, Kade Halid, Çundeko İbrahim, Nepšekuy Sahid, Berzec Nuh, Hut Malıç ve Łıxese Muhdin dönemlerinde de sürdürüldü. Bu kişilerin dönemlerinde gıda endüstrisi, ağır ve hafif sanayi tesisleri kuruldu, tarım araç ve gereçleri yenilendi. Ayrıca konut ve idari binalar üretimi, halk eğitimi ve kültür kurumları, tıp cihazları, sosyal ve sağlık tesisleri, sosyal yardım hizmetleri geliştirildi. O dönemde yüzlerce kişi yüksek lisans ve doktora yaptı. Yazarlarımız, şarkıcılarımız, bestecilerimiz, ressamlarımız, tiyatro ve pop sanatçılarımız çoğaldı. Bunu yazarlar, besteciler, ressamlar, tiyatro sanatçıları ve diğer dallarda mesleki birliklerin kuruluşu izledi.

Dergiler, gazeteler, kitaplar ve ders kitapları yayımlanmaya başladı. Cumhuriyetin dramatik tiyatrosu ile filarmoni merkezi kuruldu. Adıgey uluslararası düzeyde ünlü yetenekler, Rusya, Avrupa, Dünya ve Olimpiyat karşılaşmalarında şampiyon olmuş değerlere kavuştu. Adıgece ve Rusça yayım yapan cumhuriyet televizyonu kuruldu.

Adıgey baştan beri bağımsız bir birim olmak istiyordu. 3 Aralık 1981’de “Adıge Özerk İline ilişkin” çıkarılan Rusya SFSC Yasası hükümleri yerine getirilmemişti. Krasnodar Kray’a bağlı ve onun bir parçası olduğundan, üst yönetimin dediği oluyor, Adıgey onu atlayamıyordu. Kray ile özerk il yetkileri eşit değildi. Adıgey de bir ildi ve il olmanın sağladığı görev ve sorumluluklarını yerine getirmek istiyordu, ama hiçbir siyasi hakkını (фитыныгъэ) kullanamıyordu. Merkez (Moskova) ve kray yetkililerinin dediği oluyordu. Adıgey hiçbir yere bağlı olmadan (vesayet altında olmadan) sorunlarını kendi çözecek olanaklara sahipti. Politik, ekonomik ve kültürel yaşam için gerekli deneyim ve kadrolarımız vardı. Gelişme ve daha iyi bir yaşam düzeni kurma konusunda kray engeli aşılamıyordu.

Sivil toplum örgütü “Adıge Xase”, siyasi partiler ve değişik örgütler üyeleri ve aydınların temsilcileri 1989 yılında Adıge Özerk İli’nin statüsünü yükseltme ve Krasnodar Kray’dan ayrılma talebini ileri sürmeye başladılar. Rusya’da serbest Pazar ekonomisine geçişle birlikte Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) politik önderleri o sıralar bize çağrıda bulundular. Ama ayrı bir ekonomik birim değilsen, ilde üretilen ürünleri kullanma ve değerlendirme olanağından yoksunsan, yeni bir model seçebilir misin? Ağustos 1989’da sorunu “Sovetskaya Rossiya” gazetesinde dile getirmiştim. Gazetedeki “Не стесняйтесь доброты” (Anlayışlı olmaktan Kaçınmayalım) başlıklı yazımda, her ulusun kendi ulusal birimini (devlet) kurma hakkının bulunduğunu savundum. Makale üzerine değişik özerk illerden (oblast), Karaçay-Çerkes, Dağlık Altay ve Hakas özerk illerinden telefonlar, soruna el attığım için teşekkürler almaya başladım. Görüşlerime Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti (Meclis) milletvekilleri destek verdiler, ancak kraydan ayrılmak için aşmamız gereken daha birçok engel vardı.

Adıge özerk ili halk temsilcileri Sovyeti (Meclis) 1990 yılındaki olağanüstü toplantısında “Adıge Özerk İlinin hukuki devlet statüsünün yükseltilmesi, RSFSC’nin bağımsız bir devlet birimi olması, gerekli yetkilerin bize tanınması, RSFSC içinde bir Adıge Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulması kararı alındı”.

Haziran 1991’de Adıge Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin egemen bir devlet olduğuna ilişkin bir bildiri yayımlandı. Aynı yılın 3 Temmuz’unda “Adıge Özerk İlinin Rus SFSC devlet yapısı içinde yer alan bir Sovyet Sosyalist Adıge Cumhuriyeti olduğu” içerikli bir Yasa kabul edildi ve yayımlandı. 6 ay kadar sonra cumhuriyetin ilk devlet başkanı seçildi. Başkanlık büyük bir toplum ve politik lider olan Carıme Aslan’a verildi. Cumhuriyetin ilk kuruluş yıllarında devlet arması, marşı ve bayrağı kabul edildi. Cumhuriyet olmak  4 edebiyat dergisini de getirdi: “Joğobın” (Takım Yıldız), “Zekoşnığ” (Kardeşlik), “Literaturne Adıgeyım” (Adıgey Edebiyatı) ve “Rodniçok Adıgey” (Adıgey Baharı) dergileri yayımlanmaya başladı.

1990’lı yıllar Adıge Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu tamamı için zorlu yıllardı. Alışılmış ekonomik düzen değişiyor, yeni ve çok farklı bir yaşam biçimine geçilmeye başlanmıştı. Üretim çökmüş, enflasyon patlamış, bütçe yetmemeye ve sorunları çoğaltan bir ekonomik kriz belirmiş bulunuyordu. Adıgey devlet başkanlığı ile hükümeti cumhuriyetin ekonomik yapısını yerli yerine oturtmak için çıkış yolları aramaya, başarılı örnekleri incelemeye, küçük ve orta ölçekli işletmeleri ayakta tutmak ve geliştirmek için ellerinden geleni yapmaya başladılar. Üretim 1998 yılına değin düşmeye devam etti. O zorlu yıllar boyunca Adıgey’in redüktör fabrikası, makine fabrikası, “Kartontar”, bira fabrikası, “Adıgeysk” ve “Giaginsk” süt işleme fabrikaları, vd batmaktan kurtarıldılar. Bu kuruluşlar bugün Adıgey bütçesine en fazla katkı (vergi geliri) sağlayan ana tesislerdir. Adıgey 1999’da sanayi üretimi bakımından Rusya’da ikinci, Kuzey Kafkasya’da da birinci sırada yer aldı.

Adıgey’in 1991 yılında kurulan ulusal şarkı ve dans topluluğu “İslamiy”, cumhuriyetin önemli kültürel kazanımlarından biri oldu. 1993 yılında üç yaratıcı kolektif doğdu: Devlet senfoni orkestrası, “Rus tiyatrosu” (Русскэ удалыр) ve Oda Müziği Tiyatrosu. Rusya hükümeti kararıyla yerel tarih müzesinin statüsü yükseltildi ve ulusal müze yapıldı. Adıge Devlet Eğitim Enstitüsü devlet üniversitesi oldu, Maykop Devlet Teknoloji Enstitüsü kuruldu. Maykop’ta bir ulu cami inşa edildi.

Cumhuriyetin devlet kuruluşlarının temeli o dönemde atıldı ve tamamlandı, parlamento komisyonları, devletin yürütme ve yargı organları (хэбзэ къулыкъухэмрэ хэбзэ къутамэхэмрэ) oluşturuldu, üst federal makamlar bunları hukuki anlamda tanıdılar.

2002-2007 yılları arasında devlet başkanı, deneyimli bir iş insanı, büyük bir yardımsever ve sponsor olan Şevmen Hazret idi. Onun döneminde “Raduga” denen iş yeri Adıgey’de kuruldu, bu kuruluş halen Adıgey’in en önemli sebze ve bahçe ürünleri üretim yerlerinden biridir. Ayrıca yeni süt fabrikası “Tambovski”, tarım işletmesi ile özel mülkiyete ait işletmelere destekler sağlandı. Yatırımcılar Adıgey’e daha fazla gelmeye, önem vermeye, yatırım yapmaya başladılar.

Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi rektörü Thakuşıne Aslan 2007 yılında devlet başkanlığına seçildi. Ekonomik durum düzelmeye ve gelişmeye başladı. Uzun dönemli bir kalkınma planı hazırlandı.

.

O dönemde IKEA firması tarafından Tahtamukay rayonunda “MEGA” adlı büyük bir alışveriş merkezi açıldı. “VOLMA- Maykop” adlı bir alçıtaşı fabrikası Maykop’ta açıldı. Adıgey’de konut üretiminde bunun büyük bir yararı oldu.

Tarım alanında da gelişmeler oldu. En fazla tarımsal üretimi 2008 yılında yaşandı. O yıl kuru bakliyat (фышъхьэ) türlerinden 520 bin ton fasulye hasat edildi, 2015 yılında üretim 677,5 bin ton oldu.

Sağlık alanında da bir gelişme yaşandı. O dönemde bir çocuk tanı (teşhis) merkezi, 27 sağlık ocağı ve Vılape köyünde de ayakta tedavi merkezi, Adıgekale rayon hastanesinde diyaliz bölümü açıldı. “Zemsky doktoru” (sağlık görevlisi, aile hekimliği)” programı uygulamaya kondu.

Eğitim alanında olumlu değişimler gerçekleşti. 9 katlı ve 7 bin metre kare yüzölçümlü Adıge Devlet Üniversitesi korpusu, iş geliştirme merkezi açıldı. Maykop Teknoloji Üniversite’ne bağlı bir Tıp Enstitüsü kuruldu. Maykop, Adıgekale, Koşhable, Tevçoj ve Şevgen rayonlarında çocuk yuvaları (kreş ve anaokulu) açıldı. Bugün 3 yaşından 7 yaşına değin çocukların yuvaya alınmaları için sıra beklemeye gerek kalmadı. Görme ve işitme engelli çocuklar için Maykop’ta bir okul ve internet ağı kuruldu, Adıgekale, Haĺekuay ve Krasnogvardeyski’de yeni okullar açıldı. Hatikuaye köyünde spor salonu da bulunan bir okul korpusu açıldı. En iyi matematik öğretimi veren Rusya organizasyonları listeleri içinde Adıgey’in okulları da birkaç kez yer aldılar.

Doğu Halkları Devlet Sanat Müzesi Kuzey Kafkasya şubesi 2010 yılında Maykop’ta açıldı. Burası şimdi Rusya’nın güneyindeki en büyük kültür ve eğitim merkezlerinden biridir.

Cumhuriyetin önemli bir spor altyapısı vardır. İnsan sağlığı için önemli bir fiziksel kültür kompleksi 2013 yılı sonlarında Maykop’ta açıldı. Üç yıl sonra ona benzeyen ve “Veşuten” (Ошъутен) adı verilen bir komplekse daha kavuştuk. Birkaç yıl sonra benzeri kompleksler rayonlarda da kuruldu. Adıge Devlet Üniversitesinde Kobl Yakub adlı büyük bir spor merkezi (evi) açıldı, cumhuriyet stadyumu “Zekoşnığ” yenilendi.

Adıge Cumhuriyeti Başı (Łışha) Thakuşıne Aslan’ın süresi dolunca, yerine yürütme ve temsilcilik deneyimi olan Karalbıy oğlu Kumpıl Murat seçildi. Adaylığı oybirliği onaylandı. Carıme Aslan, Şevmen Hazret ve Thakuşıne Aslan’ın çalışmalarına büyük bir değer veriyorum, yeni Łışha/Önder Kumpıl Murat’ın da cumhuriyetimizin gelişmesi için önemli çalışmalar yürüttüğünü belirtmem gerekiyor. Önderliğinde büyük işler başarılıyor. Adıgey’in görünümü değişti. Cumhuriyetimiz günümüz koşullarına göre çok sayıda olanağa kavuşmuştur.

Cumhuriyetin ilk yıllarında politik sorunların çözümüne öncelik veriliyordu, şimdi ekonomik ve sosyal sorunlar ve bunların çözümü sorunu ağırlık kazanmış bulunuyor. Adıgey’in başkanları bu doğrultuda birçok sorunu çözmüş bulunuyorlar. Başlanmış çalışmaları Kumpıl Murat da başarılı bir biçimde ilerletiyor.

Genç yetenekler Adıgey’de destek buluyorlar, birikimli bir kadro için gerekli sosyal olanaklar sağlanıyor. Yurttaşlar birbirleriyle özgürce konuşuyorlar. Yurttaşları kaygılandıran sorunlar ve bunlara ilişkin haberler kulislerde, sivil toplum örgütlerinde, sosyal ağlarda, toplantılarda ve taraftarlar arasında görüşülüyor. Bu tür bir yaklaşım sayesinde sorunlara daha akılcı yaklaşım ve çözüm yolları bulunuyor.

Adıgey’in devlet politikaları gereği ekonomik ve sosyal alanlarda beliren sorunlar zamanında çözülüyor. Sosyal gereksinimlerin bütçede dikkate alınıyor olması, bunların sağladığı olanaklar, devlet başkanı Vladimir Putin’in yörelere sağladığı olanaklar sayesinde daha iyi bir konuma geldi.

Cumhuriyetin başlattığı çalışmalar Rusya Federasyonu Devlet Duması tarafından da destekleniyor. “Birleşik Rusya” partisinin Adıgey’de yürüttüğü 15 proje içinde “Kent yaşamı”, “Çocuk sporu” ve “Sevgili toprağımızın kültürü” adlı projeler başta geliyor. Buna uygun olarak toplumsal alan (park) ve bahçeler kurulup düzenleniyor, köy okullarında spor salonları açılıyor, var olanlar da yenileniyor, kültür evleri teknik ve bütçe yönünden destekleniyor ve daha donanımlı hale getiriliyor.

“Eğitim” adlı ulusal proje kapsamında yetenekli ve uzman kişilerin yetiştirilmeleri için gerekli olanaklar yaratıldı. Çocuk yuvaları ve orta dereceli okullar açıldı. Konutlar yenileniyor. Bilim alanındaki çalışmalar ve araştırmalar genişliyor.

Adıgey’de insan sağlığını koruma amaçlı çalışmalar yoğunlaşmış bulunuyor. Hasta tedavisinde yeni teknik cihazların kullanımı durmadan artıyor. Cumhuriyetin birkaç tıp merkezinde: Cumhuriyet ve çocuk klinik hastanelerinde, cumhuriyetin perinatal merkezlerinde, onkoloji dispanserinde, H. M. Şevmen adlı tıp merkezinde, Adıgekale’deki rayon hastanesinde en yeni tıbbi cihazlar kullanılıyor.

(Devamı gelecek).

Adıge mak, 8 Haziran 2021