Ğış Nuh: Ulusu İçin Çalışan Bir Bilim İnsanı
İnsan, doğduğunda, kendi yaşam yolunu çizmeye başlar. Yaşam yolunu doğru seçmiş olan kişinin yaşamı ilginç, zengin ve kalıcı bir çizgi üzerinden sürer.
Bunun nedeni de, o kişinin aklı ve bilimi ile ulusu ve ulusunun dili için yorulmak bilmez bir biçimde, bilimsel bir temelde var gücüyle çalışmış olması, Adıge dilinin incelikleri (çözüm bekleyen sorunları) üzerine çalışması olabilir. Adıge dil bilimine önemli katkılarda bulunan bilim insanlarından biri de Ğış Nuh’tur.
Ğış Nuh dil bilimleri profesörü, Dünya Adıge Akademisi ve Avrupa Kafkas Dilleri Cemiyeti üyesi, dil ile ilişkili birçok Kuruluşun üyesi, Rusya Federasyonu ve Adıge Cumhuriyeti bilim çalışanı, Adıge ulusal eğitimi alanındaki titiz çalışmaları nedeniyle “Adıgey Onur Madalyası” (Адыгеим и Щытхъузехь) ile onurlandırılmış biri, ayrıca Adıge Cumhuriyeti Devlet Meclisi – Xase’nin takdirnamesini (Щытхъу тхылъ) almış biri, emekli işçi, köyü Hakurınehable’nin saygın kişisi. Büyük bir emek ve özveriyle çalıştığı için, birçok kez, yerel (AC) ve merkezi (RF) kurumlardan takdirnameler almış biri.
Ğış Nuh, (- 4 bin nüfuslu-) büyük bir Abzah köyü olan Hakurınehable’de doğdu ve büyüdü. Babasını yitirmişti, annesi iki oğlu ile kızlarını büyüttü, onları saygılı ve utanmayı bilen çocuklar olarak yetiştirdi, hepsinin birer meslek sahibi olmaları için elinden geleni yaptı. Ğış Nuh’un artık ağabeyi dışında ailede dayanacağı bir erkek kişi kalmamıştı. Küçüklüğünden başlayarak ağır işler yüklendi. Kardeşlerin en küçüğü idi, ancak annesinin çektiği zorlukların farkındaydı, elinden geldiğince ona yardımcı oluyordu.
Annesi çocuğu altı yaşında iken okula gönderdi, ancak Alman işgali nedeniyle, bir yıl okuduktan sonra okuldan ayrılmak zorunda kaldı. Durum düzeldikten sonra, değişik yaştaki öğrencileri tek bir sınıfta toplayıp yeniden köyde eğitime başladılar. Okumayı sevme dışında şiirler de yazdığı için arkadaşları onu “şair” diye çağırıyorlardı.
1954 yılında komşu Mamhığe köyü okulunu bitirdi, üç yıl askerlik yaptıktan sonra, Adıge Devlet Öğretmen Okulu Filoloji Fakültesine alındı. İkinci kurstan sonra Tiflis Devlet Üniversitesinde öğrenimine devam etti. Ğış Nuh Tiflis’de okurken bilimsel alanda ilerlemek için izlenecek tek yolun üşenmeden sürekli çalışmaktan geçtiğini öğrendi. Dil üzerine verilen konferansları kaçırmıyor, öğrencilerin bilimsel toplantılarında konuşmalar yapıyordu. Konuşmalarının bazıları değişik dergilerde yayınlanıyordu. Ğış Nuh, uluslararası üne sahip A. S. Çikobava, G.V. Rogava ve K. V. Lomtatidze (*) gibi hocaların öğrencisi olma şansına kavuşmuştu. Bu hocalar Nuh’u bilimsel çizgiye yönlendirmiş, yüksek lisans yapması için desteklemiş ve ona dil bilimini sevdirmişlerdi. 1963 yılında Ğış Nuh, elinde Kafkas Dilleri uzmanı olduğunu belgeleyen kırmızı diplomayla Adıge ülkesine (özerk oblast’a) döndü.
Ertesi yıl Ğış Nuh, Gürcistan Bilimler Akademisi Dil Bilimleri Enstitüsü yüksek lisans eğitimi bölümüne alındı. Öğrenimi sırasında çalışma arkadaşları dışında, yeni arkadaşlar da edindi. Bunlar Vaja Şengela, Guram Topuria, Rusudan Canaşia, Nelli Arşba ve başkaları idiler. Bunlardan bazıları ile günümüze değin iletişimini ve dostluğunu sürdürdü.
1965 – 1968 yılları arasında Adıgey’in Şevgen ilçesi yürütme kurulu başkanı (kaymakam, Iэшъхьэтет) olarak çalıştı. Görevi boyunca ilçenin eğitim ve kültürünü geliştirme amaçlı büyük bir çalışma yürüttü. Bunun dışında toplumsal görevler de üstlendi: SBKP Şevgen ilçe komitesinde görev aldı, ilçe meclisinde de halk temsilcisi (deputat) seçilmişti, ilçe yürütme kurulunun değişik komisyonlarında da çalıştı.
Haziran 1968’de Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsünde çalışmaya başladı. İzleyen yıllarda enstitünün değişik bölümlerinde çalıştı: Edebiyat bölümü bilimsel çalışanı, pedagoji ve eğitim olanakları bölümü başkanı, İber-Kafkas Dilleri bölüm başkanı ve değişik işler bölümü başkanı olarak çalıştı. 2009-2017 yılları arasında dil bilimi bölümü başkanı oldu.
Enstitüde 50 yıl çalıştı. Bu uzun süre içinde uluslararası alanda tanınan 400 kadar bilimsel makale ve 20 kitap yayımladı. Bu yayınlar, Rusya dışında Birleşik Krallık, Hollanda ve Almanya’da da kitap ya da makale olarak yayımlandı. Dünyaca ünlü bilimsel çalışma ürünleri arasında Ğış Nuh’un yapıtları da büyük bir değer taşıyor.
Adige Dilinde Kararsız Fiillerin Kuruluşu
Ğış Nuh’a akademisyen adaylığı unvanı “Adıge dilinde kararsız fiilerin kuruluşu” (1968) adlı teziyle verildi. Ardından daha derinlikli bilimsel çalışmaları geldi. Aralıksız ve kararlı çalışmalarıyla “Adıge dillerinin ergatif yapısı sorunları” (1985), “Adıge dilinde fiil” (1989), “Hayvanlar Sözlüğü” (1990), “Adıge dillerinin karşılaştırmalı analizi” (2003), “Adıgelere ilişkin her şey” (2002), “Dil bilimsel açıdan Adıgelerin edebiyatı” (2005), yetmiş yaşına ayak bastığı güne ilişkin Prof. Dr. Abreg Açerdan’ın hazırladığı “Emeği ile Yükselmiş Bir Yetenek” adlı kitap 2005 yılında yayımlandı. “Açık ve Geniş Düşünceler” (2014), “Adıge dil biliminin oluşum ve gelişim tarihi” (2016) yayımlandı. Adıge dilinin sorunları üzerinde çalışmakla yetinmeyen yazar, “Adıge-vırıs zexef guşıaĺ”ın (Adıgece-Rusça Açıklamalı Sözlük”ün (2013, 2014) hazırlanmasına katkılarda bulundu. Elektronik sistem üzerine “Diller üzerine düşünceler” (2017) ve “Adıgelerde (Çerkeslerde) namus/ saygı anlayışı” (2018) adlı kitapları Almanya’da basıldı.
Adıge edebiyatının değişik konularına ilişkin olsalar da, Ğış Nuh’un geniş ölçekli çalışmaları var. Ünlü Adıge yazarları Tevçoj Śığo, K’eraşe Tembot, Hatko Ahmed, Meşbaşe İshak, Aşın Hazret, Ĥurme Ĥusén ve daha başka yazarların yaratıcı yeteneklerine ilişkin birçok yazı yazdı.
Ğış Nuh’un çalışmalarından, günümüzde, cumhuriyetimiz okullarının öğretmen ve öğrencileri yararlanıyorlar. Bunlar arasında “Hayvan Adları Sözlüğü”, Bleğoj Mir ile birlikte yayımladığı “9. Sınıflar için Adıgece ders kitabı” ve daha başkaları bulunuyor. Derinlikli çalışmaları nedeniyle, Ğış Nuh’a, Adıgecenin okutulduğu değişik okullarda büyük bir saygı duyuluyor.
Ğış Nuh, yüksek lisans ve doktora çalışması yapan gençlere yol gösteriyor ve yardımcı oluyor. Öğrencilerin doktora çalışmalarında ve doktora tezi sınavlarında uzman hoca olarak bulunuyor. Devlet araştırmaları kaleme alıncağında, Adıge Cumhuriyeti ile Kabardey’deki yüksek okullara, uzman ve seçiciler kurulu (jüri) başkanı olarak çağrılıyor. Ğış Nuh, değişik yüksek okullardaki Bilimsel Konsey çalışmalarına katılıyor. Bilimsel yeterliliğini sürekli geliştirdiğinin, bilime katkılarda bulunduğunun bir kanıtı da, doktor olduğunu kanıtlayan doktora tezi.
1992 yılında Rusya Bilimler Akademisi’nin G. Tsadasa adlı Dağıstan Bilim Merkezi Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü’nde Adıgecedeki fiilin anlamını açıklayan tezi nedeniyle, Ğış Nuh’a dil bilimleri doktoru unvanı verildi. Ğış’ın çalışmalarına bilim insanları tarafından biçilen değer günden güne artıyor.
ĞIŞ NUH Adige Dilinin Lehçeleri Sözlüğü Üzerinde Çalışıyor
Şu sıralar Ğış Nuh, “Adıge dilinin lehçeleri sözlüğü” üzerine çalışıyor, değişik yerlerde düzenlenen bilimsel toplantılara katılıyor. Bu bilim insanımız önümüzdeki dönemde çok şeyi çözme ve başarma umudu içinde. “Kuşu havalandıran kanatları, insanı yücelten de başarılarıdır” (Bzıvır zıetrer yıtam, ṡıfır zıetrer yiofšağ) diyor eski bir Adıge atasözü. Ancak o, çalışma, eser ortaya koyma, insanı yüceltme ve kanatlandırma çabalarıyla durmuyor, insan yaşamını güzelleştirme ve ilerilere götürme çalışmalarını da sürdürüyor. Ğış Nuh, Adıge Ulusunun adını yüceltenler, ulusu olumlu yönde dünyaya tanıtanlar safında yer alıyor.
Ğış Nuh tutarlı, Adıge geleneğine ve insani değerlere bağlı biri. Çok sayıda iyi dostu var ve saygı görüyor. Köyü, sevgili –Adıge- toprağı ve soy ailesi (лIакъо) ile sınırsız gurur duyuyor, “onlar için canını vermeye hazır” biri. “Şairlik” yanını da elden bırakmıyor: Şiirler, değişik güldürü türleri yazıyor. Şiirlerinden bazıları bestelendi (“Se sızfayer” [İstediğim şey], “Sıdiğui vered kıtfau” [Her zaman bize şarkı söyle], “Abzah” [Абдзах] ve daha başka şarkılar). Nuh’un şiirlerinin yer aldığı “Kapıyı Mutluluk İçin Açıyorum” (Пчъэр насыпым фыIусэхы, 2007) adlı bir şiir kitabı ile “Kalpteki Yara” (Гум итыркъохэр, 2009) adlı tarihi bir romanı var. Bilim insanının romanına ünlü eleştirmen Şeş’e Kazbek tarafından büyük bir değer biçildi.
Herkes bir yerlere ulaşmak, bir şeyleri başarmak ister, geleceğini o umutlara bağlar. Nuh, “Ben bir Adıgeyim” diyen birinden beklenecek her şeyi yerine getirdi: Ağaç dikti, ev yaptı, yuva kurdu, iki çocuk büyüttü. Bilimsel çalışmalarında eşi İnne, ona desteğini esirgemiyor.
Ğış Nuh, 85 yaşına ayak bastı. Kendisine uzun bir ömür, sağlıklı bir yaşam, güçlü bir kalem, özlem ve umutlarını dolu dolu gerçekleştirmesini ve her zaman ulusuna hizmetinde olmasını diliyoruz.
K’eraş Tembot adlı Adige Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Dil Bilimleri Bölümü Çalışanları.
Adıge mak, 10 Aralık 2020
(*) – Ketevan Vissarionovna Lomtatidze (1911-2007), Gürcü dil bilimi uzmanı. Adıge dil bilimi uzmanı Prof. Dr. Bırsır Batırbıy, hocası olan bu hanım profesörün kendisine şöyle dediğini bana aktarmıştı: “Batırbıy, öyle güçlü bir diliniz var ki, yeryüzünde Rus sayısı kadar Adıge sayısı olsaydı, dünya dili İngilizce yerine Adıgece olurdu”.
Ğış Nuh ile ilgili diğer çeviriler:
http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/edebiyat/genel_konular/095_adegecenin-.htm
http:///makale_detay.php?id=3886
http://cherkessia.net/makale_detay.php?id=3886
