Ĥotko Samir: Ünlü Adıge Tarihçi ve Çalışmaları

Konferans Adıge Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Adıge Cumhuriyeti Dış Ülkelerdeki Soydaşlarla İlişkiler Komitesi, Rusya Toplum Örgütü “Bilimin” (ШIэныгъ) Adıge ülkesi kolu tarafından düzenlendi. Konferansa Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetleri ile Krasnodar Kray ve Rusya bilim insanlarından oluşan, dünyanın en eski ulusu sayılan Adıgelerin, Kafkasya toprağının yerli ulusu (ичIыдэлъф лъэпкъэу) olduğuna ilişkin araştırmaları bulunan otuz üzeri bilim insanı katıldı.

Öncelikle, Adıgelerin (Çerkeslerin) en eski dönemlerden ve Ortaçağ yüzyıllarından günümüze değin Kafkasya’da yaşayan bir ulus olarak komşularıyla, büyük uygarlıklar oluşturmuş olan devletlerle ilişkilerinin bulunduğunu ve Kafkasya’da oluşan olayların merkezinde yer aldıklarını belirtmek gerekiyor. Yüzyıllar boyunca süren bu süreç içinde Adıge (Çerkes) dünyasının sosyal ve politik ölçütlere ve zengin bir kültüre kavuşmuş olduğu biliniyor. Bu oluşuma koşut olarak, tarihsel yaşam yolculukları süresince ilişki kurdukları toplum ve devletlerle serbestçe bir arada yaşamış oldukları da biliniyor.

XXI. yüzyılda Adıge ulusunun tarihini anlatan çok sayıda bilimsel yazı bulunuyor, bu da büyük bir miras. Bilimsel konferansta sözü edilen bu gibi konular ele alındı.

Bu çalışmalar içinden öncelikli olarak Ĥotko Samir’in çalışmalarından söz etmek gerekiyor. Samir Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Etnoloji ve Ulusal Sanat Bölümü başkanı ve çok sayıda monografinin yazarıdır. Çalışmaları bilim dünyasında seçkin bir yer tutuyor. Samir ülkemizdeki bilim kuruluşlarının seçkin üyelerince önemsenen ve dikkate alınan biridir. 100 üzeri bilimsel makale ve 18 üzeri monografisi vardır. Bunlardan en önemli bulduklarımızı sıralamak isteriz:

1. Orta Çağda ve modern çağlarda Çerkesya tarihi.

2. Karaçay. Kafkasya’nın doruğunda bir ülke. Tarih ve kültür üzerine yazılar…

3. Çerkesya’nın Keşfi. XIV – XIX yüzyılların kartografik (harita) kaynakları.

4. Çerkesya. Oluşum ve gelişim, Doğu Avrupa ve Orta Doğu ülkeleriyle etnopolitik ilişkiler (XIII – XVI yüzyıllar).

5. Adıgeler. Etnogenez (halkların oluşum ve gelişimi), tarihsel etnografya. Siyasi tarih. Cilt I: Etnogenez ve kültürel miras.

Yazarın diğer çalışmalarından söz etmiyorum, çünkü bu çalışmalar Hotko Samir’i Kuzey Kafkasya ve Rusya bilim çevrelerine, Kafkasya tarihinden söz eden bilim insanları safına katmaya yetmiştir. Yazar, son kitabı “Adıgeler”i (Адыгэхэр) dört bölüme ayırdı:

1. Etnogenez (halkların oluşum ve gelişimi) teorisine göre Adıgelerin kültürel mirası;

2. Adıgelerin bir ulus olarak Kuzeybatı Kafkasya’da oluşumu ve tanımlanmaları;

3. Adıgelerin toplumsal yaşamı ve ilişkilerinin niteliği;

4. Kullandığı kaynaklar, kaynak listesi ve yararlandığı literatür, yaptığı özetlemeler.

İlk bölümde tarihsel-kültürel mirası, etnogenez ve Adıgelerin (Çerkeslerin) etnografik tarihini ilk bölümde anlatıyor. Bu bölümde P. N. Milyutin, A. J. Toynbee, F. Braudel, F. Turner ve H. J. Mackinder’in çalışmalarından yararlanıyor.

Kaygı yaratan durumlara yazarın faklı ve özel bir yaklaşımı var: Etnogenez kapsamına giren coğrafi durumlar, Adıgelerin tarihsel ve kültürel ölçütleri, toprakla (шъофымрэ) denizin birbirini etkilemesi durumu, yerleşme ve barınma sorunları. İkinci cilt XIII – XIX. yüzyıllar tarihini ele alacak.

Hotko Samir bölüm-bölüm Adıgelerden (Çerkeslerden) söz ediyor, eski Zihya’nın yerini Çerkesiye’nin alması, bu oluşumun dünya haritalarında yer alış biçimini açıklığa kavuşturuyor. O dönemden XIX. yüzyıl 60’lı yıllara değin Adıgelerin (Çerkeslerin) toprağı “Çerkesya” olarak biliniyor, Yakov Gordin’in mecazi deyimiyle de “Kafkas Atlantis”i (Кавказская Атлантида) deniyor.

Yazarın yararlandığı değişik kaynakların sayısına şaşırmamak elde değil, tam 444 kaynak, bunların 75’i yabancı dillerde yazılmış, hepsini Samir çevirdi, öğrendi ve Adıge ulusunun hizmetine sundu. Rusya’daki önemli 22 arşivde çalıştı ve belgelerinden yararlandı. Bunlar arasında eski sözleşmelerin bulunduğu Rusya Devlet Arşivi, Gürcistan, Krasnodar Kray, Kabardey-Balkar Devlet Arşivi bulunuyor. 15 sözlük ve 36 harita kataloğundan yararlandı. Samir’in en çok önem verdiği kaynak arkeolojik araştırmalar. Arkeolojik araştırmalar yazarın dediklerini doğruluyorlar. İsim listesinde 304 yer adı bulunuyor. Yararlandığı literatür, yayın sayısı 787.

Hotko Samir övgü bekleyen kişilerden biri değil, ama büyük çalışmalarına değer biçmemek de uygun olmaz. Örneğin, “Orta Çağ ve Modern Zamanlarda Çerkesya Tarihi” (История Черкесии в средние века и новое время) adlı monografisine, yazarın hocası, Adıge Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi dekanı, Prof. Dr. E. A. Şevgen büyük bir değer biçti. Şevgen şöyle yazıyor: “Adıgelerin geçmiş tarihi Hotko Samir’in monografisinde açık bir biçimde, yer ve uygarlık aşamaları, süreçleri belirtilerek açıklanıyor. Bu arada dünya tarihinde yer alan önemli olayların Adıgelere yansımalarını ve Adıgelerin o olaylarla ilişkilerini de açıklıyor… Belli bakış açısı ve doğru bir tarihsel yaklaşım getiriyor, tarihsel dönemlere ilişkin yaklaşımları sonucu, Kuzeybatı Kafkasya halklarının tarihini bilimsel bir açıdan anlatmayı başarıyor. Dış ülkelerde gerçekleşen ve onun açığa çıkardığı politik olayları, Kafkasya’da ve komşu yörelerdeki kültürel oluşumları, ayrı ayrı ortaya koyuyor.

Yazarın çalışmalarında dayandığı teori ve metot çok anlamlı, yazar ulusal tarihe ilişkin var olan eski ölçütleri değiştiriyor ve onları daha derinlemesine ele alıyor”. Öğretmen öğrencisinden böyle söz etti ve değer biçti, ona bir şeyler eklemeye çalışmak zordur, dedi. Kafkasya tarihine ilişkin araştırmalar yapan bilim insanı Y. A. Gordin, Samir’in çalışmasına şöyle değer biçti: “2005 yılında anlamı ve anlattığı olaylar açısından eşi ve benzeri olmayan bir kitap yayımlandı, adı “Eski Çerkes bahçeleri. Rus kaynaklarının ışığında Kuzey-Batı Kafkasya’nın peyzajı ve tarımı” (Старые черкесские сады. Ландшафт и агрикультура Северо-Западного Кавказа в освещении русских источников). İki ciltlik kitabın yazarı, – diye anlatıyor Yakov Gordin, – tarihi derinlemesine bilen biri, kitap tarım uygarlığının büyük gelişim ve kazanımlarını, ardından Rusların gözü önünde yok olup giden bu süreci aydınlatıyor”.

Kafkasya uzmanı Rus bilim topluluklarının Hotko Samir’in son kitabına büyük bir değer vereceklerine inanıyorum. Son on yıl boyunca Adıgelerin (Çerkeslerin) politik tarihine, etnografyasına ve etnogenezine ilişkin daha kapsamlı ve daha büyük bir çalışma yapılmış değil.

Hotko Samir’in Adıge ulusu için daha nice çalışmalar yapmasını ve nice tarihi yeni yapıtlar yayımlamasını diliyoruz!

Dr. Açumıj Kazbek,

Tarih bilimi uzmanı.

Adıge mak, 27 Ekim 2023