Nartların Tarihi Başkenti
Nart şiirlerinin derlendiği sıralarda, yaşlıların (nahıjların) anlattığına göre: Pşışe Irmağı sağ kıyısı üzerinde bulunan Dencıv sırtı uzaktan görünür, tepede Nart Alec’in büyük evi vardı.
Ğobekuaye (Tevçojhable) köyünün batısında, iki km uzaklıkta bir tarihi merkez (-Nart Meclisi yeri-) bulunuyor.
Ünlü bilim insanımız Hadeğale Asker’in yedi ciltlik “Nartlar”ının bir cildinde bu yerde (- Dencıv sırtında-) olan olaylar ayrıntılı olarak anlatılıyor. Bunları okudum ve Alecıpş’a ilişkin öyküyü ayrıntılı olarak inceledim. Alec’in bahçesinin bulunduğu yeri biliyordum, ama oraya hiç gitmemiştim. Eteüindeki asfalt yoldan birçok kez geçmiştim.
2014 yılında Moskova’dan Adıge Cumhuriyeti devlet televizyonu yöneticilerine “Adıgey’in” ulusal gelenek ve özelliklerini tanıtan 4 film hazırlamaları talimatı gelmişti. Çekim heyeti içine ben de alındım. Büyük dedelerimizin barındığı eski konutları konu alan filmi hazırlama görevi Davır Huseyn’e verilmişti, biz de (–Nart Meclisi Başkanı-) Alecıpş’ın evinin bulunduğu yeri aramaya başlamıştık, sonunda, aradığımız eski korunaklı (müstahkem) konutun Pşış Irmağının sağ yakasındaki sırtın üzerinde bulunduğunu anladık ve yerini saptadık. Bu yer birkaç hanelik küçük bir Rus köyü (kutır) olan Glivenko’nun (*) hemen kuzeyindedir. Burası batıdaki Ğobekuaye köyüne de iki kilometre uzaklıktadır.
Nart Alec ve eşi
Alecıpş’ın bahçesine ilişkin “Nartlar” destanı ciltlerinde bulunan ve öykü anlatıcılarından derlenen tekstleri alıntıladık ve size göstermek için bu yerleri iri harflerle yazdık. Örneğin, V. Ciltteki 415 nolu Bjeduğ tekstinde “Nart Alec ile Eşi” şöyle anlatılıyor:
“Aleclerin büyük evinin damı belli olacak biçimde, kaz yavrusu çimleri ile kaplanmıştı ve ninemiz onu görmüştü.
Büyük evle haçeş (konuk kulübesi) birbirine uzak bir yerdeydi.
1947 yılında oraya gitmiştim, ama ortalıkta belli bir iz kalmamıştı: Buraya küçük bir Rus köyü yerleşmiş ve evler inşa edilmişti.
Aleclerin su kaynağını (pınarını) gördüm; sular göğüs yüksekliğinde bir yerden yere dökülüyordu.
Nart Meclisi’nin (Nart Xase), Alecıpş’ın evinde ya da bahçesinde toplanması gelenektendi.
Alecıpş zeki, akıllı ve saygı duyulan biriydi. Sadece kendisi değil, eşi de akıllı bir kadındı, Nart toplumunun sorunlarını bilen biriydi”.
Aynı ciltte 417 nolu Bjeduğ tekstinde “Nart Alec’ın Eski Evi” başlığıyla şunlar yazılıyor:
“Anlatıldığına göre, Alec’in evi Ryazanskaya ile Bjeduğ köyü arasında, Kurğu (Къургъу) sırtındaydı. Ben eski evin bahçesi denen yeri gördüm. Çok geniş ve kazılmış bir yer. Güney tarafından bir giriş yeri var, oradan girdiğinizde büyük bir odun kalıntısı (kereste) görüyorsunuz. Kuzey yönünde başka bir şey görmüyorsunuz. Bu kocaman odunun Alec’in bahçe kapısının sürgüsü olduğu söyleniyordu.
Nart yerleri, mevkileri: 1. Alecıpş’ın bahçesi. Eski Çerkesya’nın merkezi olan ve Nart Meclisi’nin toplandığı yer. 2. Koşko (Къошко) çıkış yeri. 3. Lepş’ın demir atölyesi temeli. 4. Bğebzıv’ın arka planda, geride oturduğu yer. 5. Nart Legus-Jaç’nin yedi oğlunun höyükleri (yığma mezarları). 6. Nekuşşoy’un (НэкушIой) höyüğü. 7. Hudımıj’ın dans ettiği yer. 8. Zeğaşte’nin oturduğu yer. 9 . Şıçeç’ın höyüğü. 10. Bevıç’ın höyüğü. 11. Legus-Jaçe’nin köyünün yeri. 12. Asran’ın höyüğü. 13. Hudımıj’ın demircilik yaptığı yer.
Aleclerin ev planı da ilginçti. Beyaz ve uzun bir evdi, “Otuz tha uzunluğundaydı (Bir “tha” sağ omuzdan açılmış sol el baş parmağı arasında kalan uzunluk sayılırdı). Evin sütunlarının (kolonların) her birini ancak sekiz öküz çekebiliyordu. Evin sürgüsü bir atın göğsü iriliğindeydi. Sürgü pimleri kazık gibiydi. Evin kapısı bakırdan idi, yirmi kişi ancak açabiliyordu.
Toplantı yeri
Kurğo düzlüğü, Dencıv sırtı, eski Adıge toprağının (eski Çerkesya’nın) tarihi merkeziydi. Günümüz coğrafi haritalarına bakacak olursak, orası Kuzeybatı Kafkasya’nın tam ortasında, göbeğindedir. Koordinatları şöyledir: kuzey yönünde genişliği – 39°37/03/, batı yönünden uzunluğu — 44°55/. Nartların eski merkezi günümüz koordinatlarına göre, güney doğu yönünde sadece 500 metre gibi bir sapma, yanılma yapmıştır. Eski dönem Adıgelerinin burasını nasıl saptayıp merkez yapmış oldukları da gerçekten ilginç. Nart ülkesinin değişik yönlerinden ya da yörelerinden gelen kişiler için bu yer eşit uzaklıktaydı.
Nart şarkılarındaki sözlere göre, Alec’in evi ve Alecıpşı’nın bahçesi, Nart Meclisi (Xase) ile Analar Meclisi’nin (Ны Хасэ) toplandığı yerdi, Yaşlıların öldürülmeleri kararının alındığı Ölüm Kurultayı da (Jıvıç Xase) bu yerde toplanırdı. Ulusa birçok kez kılavuzluk etmiş, yol göstermiş, ulusu çeşitli badirelerden, zor durumlardan kurtarmış olan Zavallı Jemadıv en son öldürülen Nart’tı. Cesedinin atıldığı yer de bu kalenin batısındaki derin uçurum olmalı. Bk. – https://mefenef.com/yasli-jemadivin-oldurulmesi-1129.html
Analar Meclisi’nin (Nı Xase) işlevi 419 nolu “Nı Xase” adlı tekstte yazılı: “Eskiden Nartların analar meclisi vardı. Meclise akıllı kadınlar alınırdı. Çocukların eğitimi, benimsenmesi gereken toplumsal kurallar, gördükleri, duydukları ve yaşadıkları olay ve sorunlar ele alınıp görüşülürdü. Toplantılarda akıllı kadınların söylediği çok sayıda bilgece söz topluma mal olmuştur. Böylesine sözlere, Analar Meclisi’nde alınmış kararlar derlerdi: Kimsenin kendisine ait olmayan şeye göz dikmemesi, sormadan bir şeyi almaması, kendine hakim olması (obur ve aç gözlü olmaması) ve dayanma gücü (katlanma gücü) olması gibi kararlar alınmıştı. Analar Meclisi’nin Başkanı Alec’in eşiydi”.
420 nolu “Nart ya Nı Xas” (Nartların Analar Meclisi) adlı Bjeduğ tekstinde de şöyle deniyor:
“Nart kadınları döneminde Nı Xase, Alec’in eşinin başkanlığında Aleclerin evinde toplanırdı. Toplantılarda karşılaşılan çeşitli sorunların ele alındığı yaşlılarımız tarafından anlatılıyordu.
Nart kadınları arasında Seteneye-guaşe gibi çok akıllı olanları vardı. Nartlara ait eski Adıge şarkılarında bulunan ve bize ulaşmış olan özlü sözler de vardır, ama fazla değildir.
Nı Xase’nin aldığı kararlar… Nartlar döneminde, insanlar yaşadıkça yaşayacak değerde olan özlü sözler şarkıların içine katılıyor ve yetenekli şarkıcılar tarafından söyleniyor ve topluma yayılıyordu”…
Nart Vaçe (Уачэ), son Narttı, Pakoko Teterşave’den öldüğünde cesedini gömmesini rica etmişti, nereye defnedilmeyi istediğini sorduğunda da, “…Pşışe Irmağı sırtındaki koca ev, diye bir yeri göstermişti. Gösterdiği ev şimdiki Rezanska (Ryazanskaya) ile HES arasındaki dairevi tepe idi”. “Nartların” VI. Cilt, 256 nolu tekste göre orası Alecıpşı’nın bahçesi, tarlası (xap’e) idi. Son Nart şöleni ve ölüm uykusu için bk. – https://tr.wikipedia.org/wiki/Nart_destanlar%C4%B1
Yerleşim yeri olarak seçildi
Pşışe Irmağı sağ yakasında yüksekçe bir yer olan Kurğo düzlüğü (Kurğo tame), taş çağı sonlarında bir yerleşim yeri olmuştu. O yerde çok sayıda arkeolojik yapıt bulunuyor: Eski köyler, höyük grupları, eski mezarlar, eski kale, dua yeri (тхьэлъэIупIэр), vd. Alecıpş’ın yaşadığı yer ve o yerin yakınında bulunan arkeolojik anıtlar Adıgey’in en eski tarihi dönemlerine aittir.
Şimdilerde bu sırt büyük bir yayla düzlüğü halinde, sürülen, ekilen bir yer, Pşışe’nin doğusuna dönük yüksek uzun sırt, sık çalı ve dikenlerle kaplı. Aşağıdaki vadi düzlüğünde Pşışe’den ayrılan Dencıv deresi uçurumun dibinden sırtı, dağı yalıyor. Oradan ayrılan dere menderesler (kıvrımlar) çizerek uzanıyor ve büyük bir bataklık oluşturuyor ve orada kayboluyordu.
Dencıv deresinin eski adı bilinmiyor, yer adlarına ilişkin harita ve yayınlarda da adına rastlanmıyor. Su kıvrımının adından gidilerek sırta Dencıv tepesi (Дэнджыу бжъап) adını verdiler. Pşışe’nin sağ yanındaki vadi tabanı bataklıktı, Dencıv deresi bu bataklıkta kayboluyordu. Bataklık 1960’lı yıllarda kurutuldu ve çeltik (pirinç) ekim alanı haline getirildi.
Pşışe’ın iki yamacı arasındaki vadi tabanı Kurğo ormanı kalıntıları ile örtülü. Gür ve iri ağaçlarla kaplı. Ğobekuayeli yaşlı kadınların anlattıklarına göre, bataklığın kurutulması sırasında vadinin bir yerinde dev (yınıj) kemikleri ile karşılaşıldı. Devin kafası insan boyunda imiş. Ancak ekip başı kemikleri hemen gömdürmüş. Bilim insanlarının gelip bataklığı kurutma çalışmalarını durdurmalarından korkmuş. Kemiklerin nerede gömülü olduğunu artık bilen yok.
Yer, konum
Alec’in evi batıdan Beloreçensk rayonu ile komşu. Adıgey ile Krasnodar Kray sınırını oluşturan Pşışe kıvrımlarına (псыхьалыгъуанэ) 500 metre mesafede. Bu eski Nart yerleşimi, daha önce değindiğimiz gibi Ğobekuaye köyüne de iki km mesafede. Bu arada bataklık olan eski vadi Ğobekuaye kolhozu sınırları içindeydi.
Nartların beşinci cildinde Alecıpş’ın eski bahçesine yakın bir yerde bugün küçük bir Rus köyü (kutır) bulunduğu yaşlı adamlar tarafından yazdırılmıştı, verilen bilgiler doğru çıktı. Tek bir yol boyunda sıralanmış Glivenko köyü (kutır), sözü edilen yerin hemen güney yakınında. Sorduğumuzda bu Nart merkezinin eski bir Türk kalesi olduğunu söylediler. Doğru değil. Ruslar buraya Kafkas Savaşı (-1864 yılı-) sonrasında yerleştiler, bu yerin yerlileri olmayan bu kişilerin bu yerin tarihini bilmeleri beklenebilir mi?
Köy, güneyinden Beloreçensk hidroelektrik santralına (HES) yakın bir yerde. Uzak bir yerden, Şhaguaşe (Belaya) Irmağından getirilen sular Pşışe Irmağına eklenip hidroelektrik santral güçlendirildi.
Tarihi anıt
Alecıpş’ın bahçesi arkeolojik ve tarihi bir anıt.
Alecıpş’ın evinin bulunduğu yer dört köşe, iki tepeli ve ortası çukurumsu büyük bir höyük. Pşışe’nin sağ yanından görülebiliyor: Kenarları dik yarlarla (uçurumlarla) çevrili, üstündeki iki tepe de yaşıt; ama doğuya dönük olan tepe daha geniş ve daha yüksek; batıdaki daha alçak. Kurğo ormanı kalıntıları bu eski yerleşim yerini çeviriyor. Ormanın içinde görülen alıç ağaçları normal örneklerinden çok daha iriler, yaşlı ve kalın ağaçlar. Sırtın doğusunda zenderık, mekule gibi güzel kokulu otlar bulunuyor, gür çalı kümeleri de var.
Bahçenin üstünde köylülerin ektiği iki sebze bahçesi bulunuyor. Sürülü bu yerlerde Meotlardan ve Ortaçağdan kalma vazo ve güğüm parçaları bol miktarda ortalığa yayılmış durumda. Eski giriş yeri ayakta, ancak araba ile yokuşu tırmanmak çok zor, çıkılamayacak gibi düzenlenmiş. Başka hiçbir yerden giriş mümkün değil. Bir savunma yeri olarak düzenlenmiş. Giriş yerinin GPS koordinatları şöyle: Doğu tarafının uzunluğu – 44°54/32,8/, kuzey yönünden genişliği 39°38/04,1/. Bahçeye (kaleye) girdiğinde uzunluk – 44°54/34,0, kuzeydeki genişlik — 39°38/03,8/.
Kaleyi kuşatan doğa, el değmemiş, Tanrının yarattığı ilk günkü gibi. Güzelliği ile bir doğa harikası. Ağaçlarda sincaplar koşuşuyor. Diğer ilginç yanı da, burada Glivenko köyünün mezarlığı ile iki bahçe dışında ev ya da başka bir şey bulunmuyor olması. Eski bakir görünümünü aynen koruyor.
Akanda- Dahe’nin (Iакуандэ-Дахэ) pseluhu (yavuklusu) çoktu
Öyküsüne göre bu yerde çok sayıda olay yaşandı. Alecıpş ile eşi Bet’ıne (БэтIынэ) haselere (meclislere) başkanlık ediyorlardı. Biricik kızları Akanda-Dahe (Iакуандэ-Дахэ) Nart destanında adı söylenen en güzel kızlardan biriydi, çok sayıda yavuklusu (isteklisi, kaşeni) vardı: Bahçe kapılarının önü atların toynaklarıyla kazdığı ve atların saplanacağı derinlikte çamurla kaplıydı. Alecıpş kızıyla pseluh (konuşmak) için gelen Şebatnıko ile Savserıko’ya hakaret etti, hakarete uğrayanlar da Alec’in köyünü kuşatıp kimseyi köyden çıkarmamaya başladılar.
Savserıko tepede, Şebatnıko vadi tabanında bekliyordu. Alecıpş gizlice Demirci Lepş’ın yanına gidip iki sihirli ok yaptırdı, ancak dönüşte attan düştü ve oklardan biri kırıldı. Kalan okla vadideki Şebatnıko’yu öldürdü. Bahçeye girildiğinde hemen soldaki asırlık ağaçların altında bir başına duran bir höyük (yığma mezar) görülüyor, höyük Yiğit Şebatnıko’nun mezarı olmalı. Köylüler höyüğün üstüne ölülerini defnediyorlar. Ancak tepenin dolduğu ve ölüleri gömecek yer kalmadığı için köylüler Alecıpş’ın bahçesini mezarlık yapmayı düşünüyorlar. Dedelerimizin üç meclisinin toplandığı yeri, ulusumuzun baş anıtını köylüler kendi ölülerinin defin yeri, mezarlık yaptıklarında, yeryüzündeki Adıgeler adına bu şey çok acı ve incitici bir olay olmaz mı?!
Ulusumuza ait eserleri değersizmiş sanıyoruz, başka uluslardan bazıları toprağımızı, giysilerimizi/ görüntülerimizi, silahlarımızı, Nart öykülerini, soframızı/ yiyeceklerimizi, neredeyse her şeyimizi aldılar, üşenmeden kendilerine mal ettiler, höyüklerimizi yağmaladılar. Azıcık da olsa tarihimizden söz etsek fena olmaz diyorum! Yetmez mi bizi dağıttıkları, savurdukları?!
Lepş’ın atölyesinin temeli (Лъэпшъ икIыщ лъачI)
Eski kaleden yola çıkıp Pşışe vadisi boyunca iki km yol aldığımızda, Ğobekuaye köyüne koşut giden yamacın sağında eski bir kiremit ocağı (fabrikası) ile karşılaşırız. Lepş’in atölyesinin o yerde bulunduğu anlatılıyor. Şimdiki Ğobekuaye’ye koşut suyun ötesindeki yamaçta Lepş‘in atölyesi bulunuyordu. O yere “Lepş’ın atölyesinin temeli” diyorlar. Adıgey’de birkaç yerde Lepş’in atölyesi yeri denen yerler bulunuyor: Yedepsıkuay, Penejıkuay köylerinde.
Alecıpş’ın gittiği atölye çok uzakta değildi, içinden geçtiği Kurğo ormanı da, şimdikine göre çok daha gür olmalıydı.
Nart şiirlerini ilk besteleyenler Adıgelerdir
Kuzey Kafkasya halklarının her biri Nart destanının kendilerine ait olduğunu, destanı ilkin kendilerinin oluşturduklarını ve bestelediklerini söylüyorlar, ama bir kanıt, bir tutamak ileri süremediklerini de söylüyorlar. Diğer halklara göre, biz Adıgeler, Nart yerleşim yerlerinin ve Nart yiğitlerinin adlarının anlamlarını açıklayabiliyoruz. Nart şiirlerinde (пщыналъэ) adı geçen yiğitlerin adları Adıgece, anlam yönünden de bu adlar Adıgece ile açıklanabiliyor. Destanın çok yönlü olarak ulusumuz ile olan bağı şiirlerin içeriğinden de anlaşılıyor. Nart tekstlerini yazdıranlar olayların geçtiği yerleri tüm çıplaklığıyla ortaya serdiler, yerlerin adlarını söylediler, Nart yiğitlerinin gömülü olduğu höyüklerin yerlerini de gösterdiler.
Nartlarla bağlantılı arkeolojik anıtlar eski Adıge toprağının dört bir yanında bulunuyor. Pşışe’nin iki yamacında bulunanlar da bunlardan. Bazılarını haritaya işaretledik.
Eskiden Adıgeler büyük bir alana yayılmışlardı. Şimdiki Adıgey’in, cumhuriyetin alanı, eskisine göre çok küçücük. Kafkas Savaşı öncesinde, 18. Yüzyılda Çerkesya sınırları Taman Yarımadasından başlıyor, Kalmıkya, Dağıstan, Çeçenya, İnguşetya ve Osetya’ya, güneyde de Abhazya’ya dek uzanıyordu. Acımasız savaş ulusumuzu ezdi, tüketti, bizden boşaltılan topraklara başkaları yerleştirildi. Bu yüzden Nartların yer adlarının, anıtlarının çoğu cumhuriyetimiz toprakları dışında kaldı. Bunlardan bazıları Krasnodar Kray topraklarında. Bunlar içinde ulusumuz açısından en önemli olanlar arasında Alecıpş’ın köyü ile eski kale bulunuyor. Burası Adıgey’in en eski tarihi merkezi konumunda, üç meclis (xase) (**) burada toplanıyordu. Adıgelere bu yere ilişkin bilgileri aktarmak istiyoruz.
Ulusun meclis yeri olarak yeniden kavuştuğumuz bu yerde ünlü Nartlar yaşamışlardı, çok sayıda olay burada yaşandı, bu nedenle, bu yeri genişliğince anlatmak, tanıtmak ve kitlelere göstermek gerekiyor.
Tev Aslan
Adıge Cumhuriyeti Ulusal Müzesi baş bilim danışmanı, arkeolog, Rusya Gazeteciler Birliği üyesi.
Adıge mak, 21 Ekim 2021
(*) – Glivenko, Beloreçensk (Şıthale) kent merkezine 24 km uzaklıkta 53 nüfuslu (2010) küçük bir Rus çiftliği, köyü.
(**) – Üç meclis – Nart Meclisi (Nart Xase), Analar Meclisi (Nı Xase) ve Ölüm Kurultayı (Jıvıç Xase).
