Sovyetler Birliği etnik haritası. Eski Adıgey Özerk Bölgesi en güneybatıda küçük bir yöreydi.

Devrim dönemi ve iç savaş

Şubat 1917 devrimi ile Çarlık rejimi sona erdi ve St.Petersburg’da Geçici Hükümet kuruldu. Buna koşut olarak illerde de sivil yerel hükümetler kuruldu.

Kuban’da Kazak Askeri Yönetimi oluştu. Kuban Meclisi (Rada) 28 Ocak 1918’de “Kuban Halk Cumhuriyeti”ni  ilan etti. Kazaklar iki fraksiyona ayrılıyordu, Ukrayna ile birleşme yanlısı fraksiyon, bu fraksiyon Adıge geleneğini benimsemiş “Karadeniz Kazakları”ndan (Chernomortsy) oluşuyordu, diğeri de Rusluğu ve Rusçayı savunan “Hat Kazakları” (Lineytsy) idi. Tartışmalardan sonra her iki hizip uzlaştı: Buna göre, Kuban’da resmi  dil Rusça olarak kalacak, ancak çoğunluğun Ukraynaca konuştuğu yörelerde Ukraynaca eğitim de verilecekti. Meclis (Rada) Ukrayna ile birleşmeyi ve o çerçevede  federatif bir Rusya içinde yer almayı savunuyordu.

Orta Kuban ve Orta Laba solu ile Karadeniz kıyısındaTuapse ve Soçi yörelerinde yaşayan yerli Adıgeler, Kuban ve Karadeniz illeri toplam nüfusu içinde yüzde 2 ya da 3’ü gibi dağınık ve küçük bir kalıntı azınlıktı, sayıları da  50 bine düşmüştü (şimdi 130 b in üzeri). İç savaşta Adıge nüfus da önemli bir kayıp vermişti. Adıgece konuşan yerli Ermenilerle (Yermeller) Adıgece konuşanların sayısı biraz daha  artıyordu. Adıge nüfus, geçmişte veba salgını nedeniyle ölmüş, savaşlarda öldürülmüş ya da 1864’te Türkiye’ye göç ettirilmişti, Kuban’da kalmış olanların da çoğu 1888-1889 yıllarında topluca Türkiye’ye göç etmişti. Yermel (Çerkes Ermenisi) nüfusun önemli bir kısmı da iç savaşta katledilmişti (Yermel sayısı bugün 50 bin ile 100 bin arasında tahmin ediliyor, en çok Armavir ve Maykop’ta yaşıyorlar, din dışında çok şeyleri ile Adıgedirler ve Adıge adetlerine bağlıdırlar).

2010 yılı Adıgey’in etnik haritası – Mavi renk Adıge, Kırmızılar Rus, mor renk de Yermel nüfus ağırlıklı yerleri gösteriyor

Kuban ili tarım topraklarının yüzde 80’i Kazak çiftlik sahiplerinin elindeydi ve topraklarını yitirmek istemiyorlardı. Bolşevik hükümeti toprağı topraksız köylülere dağıtmaya başlamıştı. Topraksız köylüler ve toprak verilmemiş göçmen Ruslar, toprak sahibi olmak için Lenin’i ve Bolşevikleri (Sovyet iktidarını) destekliyorlardı. Bu arada çiftlik sahibi zengin Adıge aileleri de vardı, çoğu Adıge ailesi topraksız ya da küçük arazi sahibiydi. Adıgeler çoğunlukla kendi halinde yaşayan apolitik kişiler idiler, olup bitene anlam veremiyor ve olaylara  karışmak da istemiyorlardı.

Anti-Bolşevik Kuban yerel hükümeti, Kazak ağırlıklı Don Hükümeti ve daha doğudaki Anti-Bolşevik  Müslüman Terek – Dağıstan hükümeti (sonradan Dağlı hükümeti) ile ittifak kurarak Merkezi Rusya Sovyet Cumhuriyeti (Bolşevik) iktidarına karşı “Güneydoğu Birliği” adlı ortak bir yönetim oluşturdu, yeni birleşik hükümetin 12 bakanının 4’ü Dağlı idi. Birlik güçleri  kuzeyde Bolşeviklere yenildiler ve dağıldılar. Bolşevikler Kuban’ı, ayrıca Don, Terek ve Dağıstan’ı da ele geçirdiler (Mart 1918). Devrim karşıtı (gerici / mürteci) bu hükümetlerin temsilcileri  ülke dışına kaçtılar. Terek – Dağıstan Dağlı hükümeti temsilcileri,  iki ilin Müslüman kesimlerini  kapsayan   “Dağlı Cumhuriyeti” (Gorskaya respublika; daha geniş ifadeyle “Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti”) adını aldılar. Dağlı Cumhuriyeti temsilcileri 11 Mayıs 1918’de Türk yönetiminde olan Batum’da Türk yönlendirmesiyle bağımsızlık ilanında bulundular. Cumhuriyete Kuzey Kafkasya Dağlı Cumhuriyeti adını verdiler

Rusya’nın güneyinde kurulan ve başında General Denikin’in bulunduğu Beyazordu, Bolşevik Kızılordu karşısında yenilerek güneye doğru geriye çekilmeye başladı. Batılı devletlerden, özellikle İngiltere’den destek alıyordu. Denikin  Kuzey Kafkasya’daki Bolşevik iktidarlarına ve bu arada Dağıstan’da Türklerin kurdurduğu  Dağlı Cumhuriyeti iktidarına son verdi ve kendine bağlı gerici ve antikomünist yerel yönetimler oluşturdu (1918 – Mayıs 1919). Ancak başarılı olamadı. Daha geniş bilgi için bk. – Горская республика, Википедия.

Sovyetlere karşı başarısızlığa uğrayan Denikin’in yerini, son çare olarak General Vrangel aldı, o da yenildi, taraftarları ile birlikte Kırım üzerinden deniz yoluyla yurt dışına (Konstantiniyye’ye) kaçtı (1920). Vrangel’in sürgünde kurduğu sözde Terek eyaleti  hükümeti bakanlar kurulu  listesinde eski Dağlı hükümeti mensupları olan Pşımafe Kotse (Pşımaho Kosok), Ahmed Çalikatı (Tsalikov) ve Vasan Girey Cabağı’nın  (Cabagiyev) adları da bakan olarak yer almıştı.

Yermel Bayrağı (Adıge-Çerkes Ermenilerin Bayrağı)

Mart 1920’de Kuzey Kafkasya’da Sovyet iktidarı yeniden kuruldu.

Özerklik dönemine geçiş

Sovyet iktidarı Kuban Oblastı ile Karadeniz Guberniyasını (il) birleştirdi. Yeni kurulan Kuban-Karadeniz ili  yürütme komitesi’nde Dağlı bölümü de oluşturuldu.

Dağlı bölümü yetkilileri Kuban-Karadeniz ilindeki (oblast) Adıge- Çerkesleri  içine alacak bir Adıge Cumhuriyeti kurmak istiyorlardı. Hareketin içinde Türkiyeli aktivist Av. Neğuç Yusuf Suad da vardı.

Sovyet iktidarı Kasım 1920’de Kuzey Kafkasya Dağlılarına (yerli nüfusa) özerklik vermeyi kabul etti, 20 Ocak 1921’de Rusya’ya bağlı Dağıstan Cumhuriyeti ile Terek Oblastı yerinde Dağlı Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Dağlı Cumhuriyeti’nde yerli topluluklara birer özerk ilçe (okrug) yönetim yöresi verildi (Çeçen, İnguş, Oset, Kabardey, Balkar, Karaçay ve Kazak azınlığı). Dağlı Cumhuriyeti’den ilk ayrılma talebi Kabartaylardan geldi, 1 Eylül 1921’de Kabardey Özerk İli (oblast) kuruldu. Ertesi yıl, 12 Ocak 1922’de Batalpaşinsk (şimdi Çerkessk) yöresi Çerkeslerini (Abazinleri de) içine alan Karaçay-Çerkes Özerk İli (oblast) kuruldu. 16 Ocak 1922’de de Kabardey-Balkar Özerk İli oluştu. Daha sonra 27 Temmuz 1922’de Kuban- Karadeniz ilinin Yekaterinor (şimdi Krasnodar) ve Maykop ilçelerindeki Çerkes köylerini içine alan Çerkes (Adıge) Özerk İli (oblast) kuruldu. Adıge adı iki Çerkes yöresi adlarını ayırmak için verilmişti – diğeri Karaçay-Çerkes idi. Tuapse ve Soçi yöresi Çerkesleri ise dışarıda kaldılar. Tepki olarak bu Çerkesler de kongrelerini toplayıp 4 Eylül 1922’de Şapsığ Cumhuriyeti  ilanında bulundular. Moskova 23 Eylül 1924’te Karadeniz kıyısındaki Şapsığlar için  özerk bir  Şapsığ Ulusal İlçesi (rayon) kuruluşunu onayladı. İlk merkezi Tuapse olan Şapsığ Ulusal rayonu, diğer özerk birimler gibi Rus Sovyet  Federatif Sosyalist Cumhuriyeti devlet yapısı içine alındı.

Adıge Özerk Bölgesi yönetiminin oluşması

27 Temmuz 1922’de kurulan Çerkes (Adıge) Bölgesi’nde geçici bir il yönetimi görevlendirilmişti. İl, daha sonra Adıge (Çerkes), en son 1924’te Adıge Özerk Bölgesi  adını alacaktı

Köylerden seçilen il  temsilcileri  7-10 Aralık 1922 günlerinde Hakurınehable köyünde toplanıp il yöneticilerini seçti. İl yürütme komitesi başkanlığına (Vali olarak) ünlü devrimci Hahurate Şıhançerıye (1883 – 1935) seçildi. Böylece kendi kendini yöneten küçücük ve özerk bir Adıge devleti doğmuş oldu. Sovyetlerin ilk döneminde yerel liderlerin ve yörelerin daha fazla hareket serbestlikleri, kişiliği ve ağırlıkları vardı. Stalin dönemi ve sonrasında ulusçu eğilimler bastırıldı ve yerel devlet birimlerinin yetkileri sınırlandırıldı

Yerel yöneticiler giderek merkezi yönetimin memurları düzeyine düştüler. Daha geniş bilgi için bk. Adıgey’in Tarihi Yolculuğu, Mefenef.Com

(Devamı var)