Hut Şamsudin: Adıge Söylentilerinin Büyük Bir Taşıyıcısıydı
Adıge ulusunun çok değerli bir altın mirası olan söylentiler (or’uate) konusunda önemli çalışmalarda bulunan biri de Hut Şamsudin’dir. Sağ olarak aramızda bulunsaydı bugün 80 yaşında olacaktı.
Şamsudin, Keraş Tembot’un adını taşıyan Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü baş bilim insanlarından biriydi, sadece Adıgey’de değil Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya’daki cumhuriyetlerle Rusya Federasyonu’nun değişik yörelerinde de tanınan ve Adıge söylentisinde büyük iz bırakan kişilerden biriydi.
Şamsudin 25 Temmuz 1936’da Tevçoj rayonu Cecehable köyünde doğdu ve orada büyüdü. Kendi anlatımına göre, küçüklüğünden beri çok sayıda sözlü anlatı (жэрыIо къэбарыжъыбэ) ve masal dinlemiş biriydi. 114 yaşında vefat eden dedesi Hut İshak çok görmüş, çok olaya tanık olmuş biriydi. Adıge söylentisi konusunda bilge bir insandı, eski haberleri ve öyküleri derinlemesine bilen hafızası güçlü ve akıllı biriydi. Akşamları haçesinde (konuk odasında) bilge yaşlılar toplanır, ilginç şeyler konuşur ve anlatırlardı. Şamsudin anlatılanları kapı kenarında dikilerek dinlerdi, sonradan bunlar biliminin dayanakları oldular.
1955 yılında okulu (lise) bitirdi, Krasnodar’daki politeknik (şimdi enstitü) okuluna kaydoldu, ama beğenmedi ve ayrıldı, öğretmen enstitüsüne kaydoldu. Çok genç yaşta üzücü bir durumla karşılaştı, gözleri az görmeye başladı ve oradan da ayrıldı. Hekimler okula devam etmesinin uygun olmayacağına karar verdiler. Bunun üzerine köyüne döndü ve köy kolhozunda iki yıl çalıştı.
Şamsudin’in anlattığına göre, ilerisi için nasıl bir meslek seçmesi konusunda öğretmeni Hat’ene Ayşet (ХьатIэнэ Айщэт) kendisine yardımcı oldu. Öğretmeninin yönlendirmesiyle Maykop’taki Adıge Öğretmen Enstitüsü Dilbilimleri (filoloji) Fakültesi Adıge Bölümüne kaydoldu. Başırılı bir öğrenci oldu ve kırmızı diplomayla okulu bitirdi.
1962- 1964 yılları arasında Adıge dili ve edebiyatı öğretmeni olarak Tahtamukay lisesinde ve okulun yatılı bölümünde de çalıştı. Ardından öğretmenlere mesleki uzmanlık kazandıran Adıge Oblast Enstitüsü’nde metodist olarak çalıştı, ardından ekonomi, dil, edebiyat ve tarih konularında araştırmalar yapan Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nde bilim insanı olarak görev aldı. 1973-1977 yılları arasında folklor ve edebiyat bölümü başkanı oldu.
Kısa sürede bilim alanındaki yeteneğini kanıtladı, Adıge söylentilerinin toplanmasında ve tasnifinde ilk adımları atan kişi Hut Şamsudin’dir. Adıge ulusal söylentilerinin – Nart anlatıları, masallar (pşıse), halk öyküleri (txıdej), eski şarkılar (veredıjxer), vb toplanması ve düzenlenmesi konularındaki emeği tartışmasız önemdedir. Bakış, yaklaşım ve görüş biçimleri büyük birer özel metodist düzenlemeyi içeriyorlar. Bunu Moskova, Tiflis, Mahaçkale, Sohum, Nalçik, Çerkessk vb yerlerdeki bilim insanları da doğruluyorlar.
Söz gelişi, Şamsudin, “Adıge edebiyatı ile söylentisinin sorunları” adlı kitabı hazırlayanların başındaydı. Adıge söylentisinin değişik türlerini kapsayacak 12 ciltlik bir yayın projesi hazırladı. Yayını düzenleyecek kişileri kendi seçti. “Adıge or’uatexer” (Adıge Söylentileri) adıyla yayımlanan üç cildin 753 sayfa olan II. cildinde yer alan masalları düzenleyen kişi Hut Şamsudin’dir.
.
Bu arada bir durumu da belirteyim, söylenti bilimine büyük katkıları nedeniyle Hut Şamsudin’e 1994’te “Adıge Cumhuriyeti onursal bilim emekçisi” unvanı verildi. Aynı yıl Adıge (Çerkes) Dünya Akademisi akademisyenliğine seçildi.
Şamsudin’in çalışmaları büyük bir boyutta, Adıge kültür mirasının toplanması-derlenmesi çalışmalarında akılcı, enerjik ve ciddi katkıları var, bunların saptanması kolay değil, büyük bir çalışma gerektiriyor, 100 üzeri değişik türde makale yazmış bulunuyor. Ayrıca Adıgelerin moral değerlerini anlatan çok sayıda monografiler, Rusça ve Adıgece sözlü ürün örneklerinin yer aldığı çok sayıda kitap da yayımladı.
Şamsudin profesyonel bir yaklaşımla bir belgeyi seçmeyi, değerlendirmeyi, yaşamdaki olayları birbirine bağlamayı, birinin bir diğerini etkilediğini bilerek düzenlemeler yapmayı başarıyordu. Gözleri o denli şeyi görecek güçte değildi, ama yine de çalışmaktan geri kalmıyordu, enstitüden birilerinin görüşlerini alarak yazılarını yayımlıyordu.
Bu bilim insanının yaşam yolu, çalışma ve gençlik arkadaşı olan Mamıy Ruslan tarafından “Hut Şamsudin” (1996) ve “Союз науки и мужества” (Bilim ve cesaretin birliği) adlı kitaplarında anlatılıyor.
Bilim insanı Şeşşe Kazbek tarafından 1991’de yayımlanan “ЛIыгъэ” (Yiğitlik) başlığıyla “Adıge mak” gazetesinde yayımlanan yazı Hut Şamsudin’e ilişkindir. Yazıda Şamsudin’in yaşamına, başından geçen olaylara ve ürettiği ürünlere ait, kitapta bunlara genişliğince yer veriliyor. Yapıtları içinde devasa kitaplar, çalışmalar bulunduğunu ayrıntılı olarak anlatıyor. Bunların hepsini ele alıp değerlendirmenin kolay olmayacağının da altını çiziyor.
Şamsudin derin anlamlı yazılarını gazete ve dergilerde yayımlıyor, söylenti konulu konferans ve kongreler düzenliyor, değişik yerlerde düzenlenen toplantılara da katılıyordu. Bunlarla koşut olarak bilimsel çalışmalar hazırlıyor, bunları Adıge Devlet Üniversitesinde okutuyor ve asistanlara tez danışmanlığı yapıyordu.
Şamsudin’in vefatından sonra Adıge Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı ile Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü tarafından uluslararası konferanslar düzenlemiştir. Söz gelişi, “21.yüzyıl Adıge söylenti bilimi” (2011), “Adıge söylentisi, korunması ve düzenlenmesi” (Адыгэ IорIуатэр: икъэухъумэн, изэхэфын) (2016) başlıklı toplantılar bunlardandır. Enstitü arşivinde bu bilim insanının topladığı yüzlerce söylenti derlemesi bulunuyor. Bilimsel çalışmaları yanında çok sayıda yardımcı ders kitabı, antoloji, program ve metodik kitapları okulların kitaplıklarında bulunuyor ve kullanılıyorlar.
Şamsudin’in 75.doğum yılı nedeniyle düzenlenen konferansın konuşma metinlerinin yer aldığı bir kitap 2011 yılında yayımlandı. Daha sonra, doğumunun 80.yılı nedeniyle düzenlenen toplantı konuşma metinleri enstitü internet sayfasında bulunuyor.
Adıge Cumhuriyeti Başkanlığı (Lışha) kararıyla Şamsudin’in yaşadığı eve 2012 yılında bir anı plaketi çakıldı. Bilim insanı adına enstitüde sempozyum, konferans, yuvarlak masa toplantıları ve bilimsel buluşmalar düzenlendi. Bu gibi toplantılar köylerde de yapıldı.
Şamsudin’in büyük kızı Zamire babasının çizdiği yolu ilerletiyor ve Adıge söylentilerinin toplanması ve derlenmeleri konularında çalışan bir bilim insanı. Küçük kızı Tamare bir hekim, Krasnodar Tıp Akademisi mezunu, hekim olarak çalışıyor.
Adıge bilincinin ulaştığı yer, ulusal özellik, Adıge davranış ve karakteri konularında Hut Şamsudin’in belirlediği başarılar günümüz bilim insanları için dayanak ve tutamak özelliği taşıyorlar. Ulusal hafızayı (Лъэпкъ шIэжь) güçlendiren Adıge söylenti (адыгэ IорIотэ) örneklerini ulusu ile buluşturuyor, yarım yüzyıl boyunca Adıge ulusuna kazandırmalarda bulunuyor ve yorulmak nedir bilmeden çalışıyordu.
Tanınmış söylenti anlatıcısı ve taşıyıcısı Hut Şamsudin bilim dünyasında silinmez bir iz bıraktı. “Çok eski dönemlerde yaşamış olan dedelerimizden bizlere kalan öğüt, bizlere yönelik eğitim anlayışı insana değer verme üzerine. Söylentilerdeki karakter (huy) yanında, söylentilerde yer almamış (-örtülü kalmış-) özellikleri de dikkate almamız ve kendimize bir çeki düzen vermemiz gerekiyor” diyordu. Kendisi söylediklerini yerine getiriyordu, özü sözü bir bir insandı. Büyük bir sabır, direnme gücü vardı, akıl ve bilgelik yönü, söz ve davranışlarıyla saygı uyandıran ve saygı duyulan düzgün (zafe) biriydi.
İnsanca- yiğitçe örnekler sergileyerek bir yaşam sürdürdü, yaşadığı sürece ulusu için çalıştı, çalışmalarıyla Adıge söylentisi ile Adıge edebiyatını zenginleştirdi. Adıge söylentisinin derlenmesi, toplanması, düzenlenmesi/ tasnif edilmesi, incelenmesi ve yayımlanması işlerinin baş yöneticisi oldu.
ŞEK’O Mir
Dilbilimleri asistanı
Adıge mak, 26 Temmuz 2021
İlgili yazı – Ulus Hut Şamsudin’i İzliyor Ve Anıyor/ https://mefenef.com/ulus-hut-samsudini-izliyor-ve-aniyor-2651.html
