Son Kabardey Büyük Beyi Kuşıkupş’ın Doğum Günü ve Beçmırze Soyundan Ünlü Kabardey Büyük Beyleri
Beçmırze Janhot’un oğlu Kuşıkupş ya da Kuşıku, Büyük Kabardey yöresinde yaşayan Adıgelerin en son büyük beyi (prensi) idi.
Beçmırze aile adı, Pşıapşıko Kazıy‘ın sülale adından geliyor. Kazıy’ın oğlu Jambolet’in altı oğlu vardı: Teterĥan, Şoleĥu, Dolet-Cerıy, Betoko, Kaysın ve Yelmırz.
Teterĥan (Tatarhan)
Tarihçilerin verdikleri bilgilere göre, Beçmırze (Bekmurza/Beymirza) soyadını alan ilk kişi Teterĥan’dır (Rusça -Tatarkhanov).
Ruslara hizmet eden Beçmırze kardeşler, Rus Ortodoks Kilisesi kitabında ve Rusya soyluları defterinde “Bekoviç-Çerkasskiy” soyadıyla kayıtlıdır.
Beçmırze’nin oğullarının Rusya Çarlığı’na hizmet konusunda başkomutan (generalissimus) Mihail Alegukoviç Çerkesskiy’in bir yardımının olmadığı söylenemez.
Kaytıko Beçmırze’nin en büyük oğlu Teterĥan’ın doğduğu yıl kesin olarak aydınlatılmış değil, ancak yaşamına ilişkin yazılı bilgiler Rusya tarihi kayıtlarında bulunuyor ve oralardan aktarılıyor.
Bu yazılarda da Teterĥan’ın yaşamına ilişkin verilen bilgiler yeterli değildir, ancak çözüme kavuşturduğu birçok sorunun da niteliğini öğrenebiliyoruz.
Örneğin, eski kayıtlarda, 1711 yılında Kırım Hanlığı ordusunun Kuban’ın ötesinde (- güneyinde -) bozguna uğratıldığı, Teterĥan’ın da Adıge (Kabartay) süvari birliği içinde yer aldığı yazılıdır. 1732 yılında Büyük Kabardey’in büyük beyi (пщы уэлий/pşı veliy) Mısost oğlu İslambeç öldü, Teterĥan Büyük Kabardey’in büyük beyi oldu.
1736 yılında Rus-Türk Savaşı patlak verdiğinde, Teterĥan, Rus ordusunu iki bin gönüllü süvari birliği ile destekledi.
1737 yılında Teterĥan’ın kuzeni (vınekoş) Kaytıko Aslanbeç, Çar ’a gönderdiği şikâyet yazısında oğlunun Türkleri destekliyor olmasından yakınıyordu.
Kaytıko Aslanbeç
O dönemler Rus kalesi Tarki ateşe verilmişti.
Aslanbeç, yangının Teterhan’ın emriyle çıkarıldığını Çar’a jurnalleyince, Büyük bey Teterĥan korkup Astrahan’a kaçtı ve orada saklandı.
Kaytıko Aslanbeç de Mısostların desteğiyle Büyük Kabardey’in büyük beyi (pşı veliy) oldu.
Bir süre sonra Rus Hükümeti tarafından bir arabulucu yollanarak Teterhan’ın Aslanbeç’le barışması ve Kabardey’e dönmesi sağlandı.
Dolet-Ceriy (Devlet-Giray) – Aleksandr Bekoviç-Çerkasski
Teterhan kuzeninin yanına döndükten sonra, düz ovaya yerleşti ve kısa bir süre sonra da öldü.
Geride adını yaşatacak üç oğul bıraktı: Kurğoko, Janhot ve Mısost. Öte yandan Beçmırze Teterhan’ın küçük kardeşi Dolet-Ceriy (Devlet-Giray), kendi sülâle adını Kafkasya/Kabardey dışına da yaydı ve Rusya bütününde tanınan bir ad olmasını sağladı.
Dolet-Ceriy’in bu başarıyı nasıl sağladığı günümüze değin araştırılmış, aydınlatılmış değil, ama Dolet-Ceriy, Beçmırze sülâlesi dışında, bütün bir ulusu (Kabardeyleri) bir araya getirmeyi, uyum sağlamayı ve topluma güzel ve olumlu bir gelenek bırakmayı başardı.
Beçmırze soyadını (унагъуэцIэ) taşıyanlar içinde ilk olarak Dolet-Ceriy’in adı, Rus Ortodoks Kilisesi kitabında ve Rusya büyük soyluları (уэркъышхуэхэ) defterinde Bekoviç-Çerkasski soyadı ve Aleksandr adı ile kayıt altına alındı.
Başka bir yerde Bekoviç-Çerkasskiy adına 1708-1709 yıllarında I. Petro’nun (Deli Petro) gemicilik eğitimi için İtalya ve Hollanda’ya gönderdiği soylu (уэркъ) gençler listesinde rastlanıyor.
Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy öğrenim dönüşü I. Petro’nun emriyle Preobrajenskiy Alayı’na atanıyor. 2 Haziran 1714’te deniz teğmeni olarak, Çar’ın istihbarat subayı oluyor.
O sıralar Çar’a bir bilgi geliyor, Hazar Denizi ötesinde Amuderya Irmağı yöresinde Hive Hanlığı’nda kumdan altın çıkarılmakta olduğu haberi veriliyor.
Çar, bu önemli görevi araştırmak için gönderilecek birliğin komutanlığına Dolet-Ceriy’i, (Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy’i) getirdi.
Genç komutan o sıralar Ruslar tarafından pek bilinmeyen bir yere gitmekle görevlendirilmiş oldu.
Dolet-Ceriy altın çıkarılan yeri öğrenme dışında, eski Hint Yolunu araştırmakla da görevlendirilmişti. 1715 yılında Aleksandr Bekoviç-Çerkasskiy Astrahan’a ulaşıyor ve araştırmalarına başlıyor.
İlk önce İran’a ait Hazar Denizi kıyısındaki kaleleri tespit ediyor, gemi seyir yollarını ve limanlarını gösteren bir Hazar Denizi haritası çiziyor. Böylece ilk bilimsel Hazar Denizi haritası Rusların eline geçmiş oluyor.
Aleksandr 1717’de Hive’ye gitti; Hive Hanı tarafından dostça karşılandı ve ağırlandı, ancak gece uykuda basıldı ve yanındaki beş yüz kişi ile birlikte katledildi.
Aleksandr, Rusya ordu başkomutanlarından Mareşal Galitsin Boris’in kızı Marf ile evliydi.
Aleksandr’ın ardından çok geçmeden Marf da öldü.
Marf’ın cesedi Hazar Denizi’nden çıkarıldı, ama ölüm nedeni tam olarak öğrenilemedi.
Rus bilim araştırmacısı ve subayı Bekoviç-Çerkesskiy ile Marf’tan geriye iki oğul kaldı. Ağabey Aleksandr Aleksandroviç Rus ordusunda albay iken bekar öldü.
Babasının anısına Penza oblastında bir köye Bekovo adını verdirmişti. Bu köy, bugün büyümüş, gelişmiş ve bir ilçe merkezi olmuştur (-17,500 nüfus-).
Aleksandr Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy
Küçük kardeş Aleksandr Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy de Rus ordusunda çalıştı. Aleksandr Aleksandroviç, St. Petersburg valisi Milgunov’un kızı ile evlendi.
Aleksandr ile Natalya’nın beş oğlu oldu. En büyükleri ile küçüğü orduda subay oldular.
Aleksandr Aleksandroviç’in ikinci oğlu Petr Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy bekar bir albay olarak dünyadan ayrıldı.
Aleksandr Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy’in üçüncü oğlu Dmitriy Aleksandroviç Simbirsk ili valisi idi.
Yelmırze (Elmurza Bekoviç-Çerkasskiy)
Dmitriy’in devlet danışmanlığı (tuğgeneral) görevi de vardı. Dolet-Ceriy’in küçük kardeşi Yelmırze (Elmurza Bekoviç-Çerkasskiy) ağabeyi gibi ömrünü Rus ordusunun hizmetinde geçirdi.
Araştırmacılar Yelmırze’nin 1698 yılında doğduğunu yazıyorlar. Rusya’daki yaşamına ilişkin yeterli belge yoktur, ancak çoğu bilim insanı, onun 1720-1721 yıllarında St. Petersburg’da öğrenim gördüğünü tahmin ediyorlar.
1722 yılında asteğmen, ardından teğmen oluyor.
Petro I (Deli Petro) onu teğmen yapıyor. O andan başlayarak Yelmırze’nin yaşamı daha iyi izlenebiliyor.
Aynı yıl Yelmırze Çar’ın refakatinde 1722 İran Seferine katıldı.
1727 yılında Yelmırze yarbay oldu.
1731’de Albay oldu.
1737’de Terek-Kizlyar (Kızılyar) askeri hattı komutanı yapıldı. Belgelerden anlaşıldığına göre, kendisine 1300 ruble para, 50 çeyrek çuval un, 100 kova şarap tahsis edilmişti.
15 temmuz 1744’te Rus ordusunda tuğgeneral oldu.
Rusya’nın Türkiye, İran ve Kırım’la yaptığı savaşlara katıldı. 1763 yılında Rusya İmparatoriçesi II. Ekaterina’nın yanında bulunuyordu. Yelmırze 1765’te vefat etti.
Üç büyük oğlu Rusya’nın sınır hatlarında (boylarında) görev yaptılar.
Büyük oğlu Dolet-Ceriy‘in yüzbaşı, Temır-Bolet ile Yınal’ın da teğmen oldukları belgelerde yazılı.
Yelmırze’nin oğulları
Yelmırze’den büyük oğulları dışında çocuk yaşta beş oğlu daha kaldı, ağabeyleri onları yetiştirmek ve okutmak üzere yanlarına almışlardı.
General Yelmırze’nin oğlu Temır-Bolet 1773 yılında Kızılyar’daki Tatar, Çeçen-İnguş ve Adıgelere (Kabartaylara) askeri yönetici olarak atandı.
Temir-Bolet 1775’te öldü, görevi kardeşi Aleksandr Nikolayeviç Bekoviç-Çerkasskiy’e (Kaspolet) verildi. Aleksandr Nikolayeviç, Mudar-Konçakova Lübov Andreyevna ile evlendi ve dört çocuğu oldu.
Fedor Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy
En büyükleri Aleksey, ikincisi Fedor (Tembot), üçüncüsü Yefim, en küçüğü Aslanbeç adını aldı. Aleksandr Nikolayeviç Bekoviç-Çerkasskiy (Kasbolet, Yelmırze oğlu) 35 yıl görev yaptı.
Albay olarak, dört çocuğunu yetim bırakarak dünyadan ayrıldı. Aleksandr Nikolayeviç’in ikinci oğlu Tuğgeneral Fedor (Tembot) Aleksandroviç, dünya durdukça unutulmayacak denli Adıgelere (Kabardeylere) kötülük/ zulüm yaptı, yıkım getirdi.
1825 yılında kışın en dondurucu, zemheri ayında Karemırze Aliy’in köyünü basıp ateşe verdi. Soydaşları, Fedor Aleksandroviç’i bu yönüyle belleklerinden silemiyorlar.
Fedor çocuksuz olarak 1833 yılında öldü. Belirtelim Kafkasya’daki beylerin (pşı) en zengini Fedor Aleksandroviç idi.
Günümüz Çeçenleri, İnguşları ve Osetlerinin barındığı dağ etekleri, eksiksiz olarak Fedor Aleksandroviç Bekoviç-Çerkasskiy’in mülkiyetindeydi.
Eski belgelerden anlaşıldığına göre, Fedor’un 100 000 desyatin gibi (bir milyon dönüm üzeri) müthiş bir arazisi vardı.
Yefim Aleksandroviç
Fedor’un kardeşi Aslanbeç 1794 yılında doğdu, Fedor’dan iki yaş küçüktü.
1869 yılında öldü. Kardeşi Fedor gibi Yefim Aleksandroviç de Rusya’nın kenar/ sınır hatlarında görev yaptı.
Albay rütbesiyle ordudan ayrılıp Dağıstanlı Kumukların beyi (pşı) Taymazov’un kızıyla evlendi.
Yefim’in eşi belgelerden anlaşıldığına göre, Belohina Ahtarovna idi. Yefim’le Belohina’nın dört çocuğu oldu.
En büyükleri P’erıskan (ПIэрыскъан/ Pruskan, kız), ikincisi Kaytıko (Viktor), üçüncüsü Yelmırze (Nikolay), dördüncüsü Aslanbeç-Nikolay. Yefim’in ailesinden haç takmayan tek kişi kızı P’erıskan idi.
P’erıskan Hıristiyan dinine geçmedi, Müslüman kaldı, Büyük Kabardey’de yaşayan bey (pşı) sülâlelerinden Navırzalara gelin gitti.
Fedor’un bütün mülkü ve 100 000 desyatin (1 milyon dönüm üzeri) arazisi Yefim’e kaldı.
Fedor Aleksandroviç’ten Yefim’e kalan arazi, bir süre sonra Rus Hükümeti tarafından satın alındı ve dağlık arazide dağınık halde yaşayan topluluklara: Çeçen, İnguş, Oset, Kazak ve Rus çiftçilere dağıtıldı.
Beçmırze Teterhan’ın küçük kardeşi Betoko, Kabardey’in büyük beyi (pşı veliy) olmuştu.
Büyük Kabardey’in sonuncu büyük beyi ise Janhot oğlu Kuşıkupş oldu.
Son Kabardey Büyük beyi Janhot oğlu Kuşuk (Kuşıkupş) (1809-1822)
Beçmırze Kuşıku (Kuşıkupş) Teterhan’ın ikinci oğlu Janhot’un çocuğuydu.
Beçmırze Janhot’un oğlu Kuşıkupş, belgelere göre, 1822 yılına değin Kabardey’in büyük beyi (pşı veliy) olarak kaldı (Rusça- Bekmurzin oğlu Janhot’un oğlu Prens Kuçuk/ Бекмурзинскогорода Жанхота сын князь Кучук ).
Daha geç tarihli – Rusça- yazılarda adı “Kuçuk Janhotov” (Janhot oğlu Kuçuk) olarak geçer.
Kuşıkupş’ın babası Janhot, bey soyundan geldiklerini soylular kütüğüne yazdırmak istiyordu.
Kuşıkupş 1758 yılında Küçük Kabardey’in Beçmırzehe (Beçmırzeler) köyünde doğdu.
Beçmırze sülâle adını taşıyanların hepsi gibi Kuşıkupş da Rus ordusunda görev aldı.
1787-1788 yıllarında Adıge soylu Tuğgeneral Goriç komutasındaki birliğin içinde Şeyh Mansur’a karşı yapılan operasyonlara katıldı.
1795 yılında Kuşıkupş binbaşı oldu. 1796’da yarbay yapıldı. Bir yıl sonra da albay oldu.
1805-1807 yıllarında Rus Hükümetinin Kafkasya’da görevli subayları Büyük Kabardey’de çok sayıda suç işlediler.
O dönemde Haţoĥuşoko Adıl-Ceriy grubu Büyük Kabardey ahalisi için “şeriat rejimini” (İslam hukukunu) getirme peşindeydi.
General Medem Müslüman din kurallarını savunanlara, şeriatçılara karşı “mücadele” bayrağı açarak – kış ortasında- 200 köyün mülküne el koydu, köyleri ateşe verdi.
1806 yılında Kabardey büyük beyi (pşı veliy) Kaytıko Hamırze vefat etti.
Hamırze’nin çocukları pşı veliy (büyük bey) olmayı kabul etmediler, “hacret” (sığınmacı) olarak Kuban Irmağı ötesine –Çerkesya’ya- taşındılar.
O sıralar Kuşıkupş, General Medem’in “şeriat” peşinde olanlara karşı başlattığı operasyonlara katılmak istemediği için ordudan ayrılıp kendi köyü olan Psıgonsu’ya çekilmişti.
1809 yılında Rus generalleri ile Kabardey’de kalmış olan soyluların (уэркъхэp) ortak kararıyla Kuşıkupş Büyük Kabardey’in büyük beyi (pşı veliy) yapıldı.
Kuşıkupş elinden geldiğince, dürüst bir biçimde Ruslara hizmette bulundu.
1817 yılında General Yermolov başkanlığındaki bir Rus elçilik heyetinde yer aldı ve – İran’a- gitti.
Kabardey’deki Rus güvenlik görevlisi Griboyedov bu Adıge büyük beyini yakından tanıyordu.
Delposso İ.P, General Bulgakov S.A, General Rtişev ve daha birçok kişi de onu tanıyordu.
Digorlu- Osetleri Rusya’ya bağlayanlardan biri de Kuşıkupş oldu. Yermolov kendisine çok değer veriyordu.
Ancak çocukları Kuşıkupş gibi çıkmadılar. Üç oğlu da ülkenin bağımsızlığı için mücadele etmeyi yeğledi.
Büyük oğlu hicret eden (sığınmacı) Kabardeylerle birlikte Kuban nehrini geçerken boğuldu. İkinci oğlu Gumkale (Georgiyevsk) yakınında Ruslar tarafından öldürüldü.
1822 yılında Çar, Büyük Kabardey’de Rus “yasalarının” uygulanmasını, yöre sorunlarının, nikâh ve diğer gündelik işlerin Rus yasalarına göre yürütülmesini buyurdu.
Bu arada Kaberdey büyük beylik kurumunu kaldırdı, onun yerine yeni “yürütme ve yargı kurumları” getirildi.
Kabardey yargıçlarının başına, Yermolov’un ricası üzerine Kuşıkupş getirildi ve ölünceye değin baş yargıç olarak kaldı.
Kuşıkupş’ın en küçük oğlu Jambolet, Kabardey’i altüst etmiş olan Rus ordusuna karşı kesintisiz direnişte bulunanların arasındaydı.
Bu gibi direnişçiler, 1825 yılında Kabardey’i çevreleyen arazide sıralanan Soldatski, İzvestıy Brod, Proçnıy Okop, Vremennıy post gibi Rus kalelerine sık sık baskınlar düzenliyorlardı.
Ruslar Jambolet’i ele geçirmek, öldürmek istiyorlardı, bu hacret direnişçi beyini ele geçirme planını, tuzağını General Velyaminov kurdu.
General Velyaminov Kabardey büyük beyi ile oğlu Jambolet’in birlikte mutlaka Nalçik kalesine gelmeleri gerektiğine ilişkin bir karar çıkardı.
Kuşıkupş General Velyaminov’un emrine uyarak kaçak (hacret) oğlunu buldurdu, Eylül 1825’te Nalçik kalesine gelmesini sağladı.
Büyük bey doğruca generalin yanına alındı, Jambolet’e, generalin korumaları, kural olarak generalin yanına silahsız olarak girmesi gerektiğini, silahlarını bırakmasını, aksi takdirde generalin yanına bırakılmayacağını söylediler.
Jambolet silahlarını bırakmayı reddedince, durum Kuşıkupş’a bildirildi.
Kuşıkupş oğluna silahlarını korumalara teslim etmesini söyledi, Jambolet babasını dinlemedi, kılıcına sarıldı.
Bunun üzerine askerler ateş edip Jambolet’i öldürdüler. Kuşıkupş’ın son çocuğu Jambolet babasının gözleri önünde can verdi.
Kuşıkupş’ın ölümü ve kızı Ĥımsad
Kuşıkupş’ın kızı Ĥımsad’ın eşi, ağıtında (ğıbzeĵ) anlatıldığı gibi düğün gecesi öldürülmüş değil. Talustenlerin oğlu ile Ĥımsad birkaç ay birlikte yaşadılar, kocası Kuban ötesine (-Çerkesya’ya-) sığınan Kabardeylere yardım ederken Batalpaşinsk kalesi (-şimdi Çerkessk kenti-) yakınında öldürüldü.
Ĥımsad dul kaldı, Rus ordusunda Kuşıkupş’ın yanında çalışan ve yüzbaşı olan Nogay beyi (нэгъуеипщ) Tuğen Beslen ile evlendirildi.
Menkıbede anlatıldığına göre, Kuşıkupş’ın bu kızı yabana atılır biri değildi, birkaç dil biliyordu.
Rus Çarı’nın Kabardey’e dayattığı yeni yaşamın ne olduğunun bilincindeydi.
Ayrıca Beçmırze soy adını taşıyanların sahip olduğu Tanrı vergisi üstün sezgi yeteneğine sahip akıllı ve zeki bir kadındı. Belgelerde, Ĥımsad’ın Rus yasasına göre Tuğen Beslen’den boşandığı, miras payını alarak, dul olarak 1860 yılında Türkiye’ye göç ettiği yazılıdır.
Kuşıkupş 1830 yılında öldü, Psıgonsu köyündeki aile kabristanında atası/ dedesi Teterĥan’ın yanına gömüldü.
Fedor Nikolayeviç Bekoviç-Çerkasskiy
Beçmırze soy adını taşıyanların sonuncusu, tarihi kayıtlara göre, Yefim (Aslanbeç) Aleksandroviç’in oğlundan torunu olan Fedor Nikolayeviç Bekoviç-Çerkasskiy’dir.
Rus ordusunda tuğgeneral olarak bulundu. Fedor Nikolayeviç’in doğum tarihi belgelerde değişik yazılı. Biri 14 mayıs 1870’de doğmuş diyor, başka yazılarda da 1872 doğumlu olduğu yazılıyor.
Ama bütün belgelerde onun Kızılyar (Кизляр) köyünde doğmuş olduğu yazılı.
1903 yılında Elizabetograd subay okulunu bitirip subay oldu. Rus-Japon Savaşına başından sonuna değin katıldı.
Japon Savaşından yine kıdemli subay (binbaşı) olarak döndü. Birinci Dünya Savaşına Tatar Süvari Alayı komutanı olarak katıldı. 1916 yılında tuğgeneral oldu, Birinci Kirasirski (Кирасирскэ) Alayı komutanı yapıldı.
1917 yılında Adıge Süvari Birliğini (Дикая дивизия) kuranların arasında bulundu. 1918’de “Dikaya Diviziya” (Vahşi Tümen) içindeki 2. Çerkes Süvari Tugayı komutanı oldu.
Mart 1919’da korgeneral ve General Vrangel’in karargah subayı oldu. 1921’de Beyazordu yenilince Paris’e yerleşti.
Fedor Nikolayeviç Müslüman dinine dönüş yapmış olarak 16 aralık 1953’te öldü. Cenazesi Paris yakınındaki “Bobigny” adlı Müslüman mezarlığına defnedildi.
Fedor Nikolayeviç Vladikavkaz’da yaşayan Ajiy Zabıt’ın kızı Necifet ile evliydi.
Çocukları olmadı. Kız 18 mayıs 1890’da Vladikavkaz’da doğmuştu.
Necifet 9 mart 1979’da öldü ve kocasının yanına gömüldü. Janhot oğlu Kuşıku (Kuşıkupş) sülâle adını taşıyan kişilerin öyküsü de böylece sona ermiş oldu.
ĞUĆEKUL Davıt (ГЪУКIЭКЪУЛ Даут),Çerkes heku, 19 Ağustos 2017
https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Кучук_Джанхотов
