Çerkes Geleneği (Adıge Xabz) 

– Kemal Bilbaşar, “Kölelik Dönemeci” romanı; yazar Abhaz ve Kabartay “danışmanlarına” dayanarak, Abhazca ve Kabartayca yan başlıklar da atarak romanını yazdı, bir hayli de eleştiri almıştı: Çerkesleri Kürt aksanıyla Türkçe konuşturuyordu. İlgisi yoktu, doğru da değildi. Demek ki Çerkesleri hiç tanımıyordu. Üstelik babasının Çerkes olduğunu da söylemişti. Rahmetli Yaşar Bağ ile birlikte ziyaretine gitmiş, eski Çerkeslerin Türkçe bir aksanlarının bulunduğunu, şimdiki Çerkeslerin düzgün bir Türkçe konuştuklarını belirtmiştim. İsterse eski Çerkes Türk aksanı için yardımcı olabileceğimi de söylemiştim. Yazar, bir süre sonra telefon edip romanını düzeltmek istediğini ve kendisine yardımcı olmamı istedi. Hastaydı, ömrü vefa etmedi, düzeltmeleri yapamadık. Ruhu şad olsun.

– Halit Kakınç, “Çerkes Aşkı” romanı. Sayın yazar Abhaz ve Kabartay “danışmanlarına” dayanarak, Kemal Bilbaşar gibi  Kabartayca ve Abhazca yan başlıklar da atarak bir roman kaleme almıştı. Ama tatmin olmamış olmalı ki, gazeteci Fuat Uğur ve Murat Özden’den yeni bir danışman bulmalarını rica etmişti. Bu iki arkadaş Antakya’daki karşılaşmamızda Halit Bey’e yardımcı olmamı rica ettiler.

Roman taslağında tarihi ve coğrafi anlamda yanlışlıklar vardı, etnik bölgeler de karıştırılmıştı, ama en önemlisi Türk yazarların Çerkesleri, özellikle Çerkes toplumsal yapısını ve geleneklerini hiç bilmediklerini belli ediyordu. O dönem Ankara’daydım, son aftan yararlanarak hukuk sınavları için hazırlanıyordum. Sınav ayıydı. Halit Bey, internet yoluyla romanını parça parça gönderiyor, ben de düzeltmeleri yapıp geri yolluyordum. Eşinin Çerkes asıllı bir albayın kızı olduğunu söylemesine karşın Halit Bey’in Çerkeslere ilişkin bildikleri çok yüzeyseldi. Tarihsel ve geleneksel bilgileri de azdı.

Aklımda kaldığı kadarıyla, şöyle bir roman projesi hazırlamıştı: Bir Çerkes beyi ve oğlu, birlikte başka bir beyin köyüne konuk olarak gidiyor, yaz mevsimi ve beyin köyünde düğün, eğlenti (gegu)  var; beyin amacı oğlunu arkadaşı olan köy beyinin kızı ile tanıştırmak, oğlu da beğenirse, kızı oracıkta oğlu için babasından istemekti. Tam da Türk ya da Arap usulü bir kız beğenme ve isteme usulü… Bunun Çerkes geleneği ile bir ilgisi yoktu. Romanda böyle bir yöntem izleniyordu.

Çerkeslerde baba oğul birlikte ya da ayrı asla kız istemeye gitmezler, gitmek  bir yana, evlilik konusu oğlan ya da kız ile büyükler arasında konuşulmaz, çok ayıp ve saygısızlık olur. Bu gibi şeyle akran arkadaşlar, gençler arasında konuşulabilir, onlar işe aracılık eder; kızlar, ayrıca  akraba eniştelerle konuşabilirlerdi. Yeni enişte kız evine ilk gelişinde küçücük kız ve oğlanlar için bile ayağa kalkar, ellerini öperdi. Bunun için evin küçükleri toplanır, el öptürür, ardından enişteye sarılırlardı. Şapsığlarda böyleydi, kızlar damadı yalnız bırakmaz, adeta el üstünde tutarlardı. Damat ve refakatçisi birlikte yemeğe alınır, önce kayınpeder ve refakatçilerine görünür, konuşmaz, oturmaz, el öper, yerine yanında duran refakatçisi konuşur, o da oturmazdı. Daha sonra damat ve rafakatçisi yemeğe alınırdı.

 Kız isteme işinde de “Gizli kapı diplomasisi” uygulanırdı. Anne baba işe doğrudan karışmaz, delikanlı ve kızın arkadaşları, gençler adına, büyüklere düşecek  işlere aracılık ederlerdi. Kızı ise, babayı temsil eden akraba ya da tanıdık büyükler isterdi.

Romanda ise:

Oğlan, konuğu olduğu evin kızını beğeniyor, aşkını ifade eden bir şiiri kıza okuyor (Karacaoğlanlık bir şiir tabii). Bu bir Çerkes adeti olamazdı. Çerkes geleneğinde böyle şeyler yoktur; erkek, konuk olarak bulunduğu evin kızına, konuk olduğu sürece talip olamaz, asılamaz, çok çirkin kaçardı; kıza sulanma ve görgüsüzlük yerine geçer; konukluk geleneği gereği, evin kızına kız kardeşi imiş gibi davranmak zorundaydı, her Çerkes bunu bilirdi. Aksine bir davranış çok kaba ve edepsizlik olarak karşılanırdı. Bu gibi konularda, özellikle Çerkes toplantı ve muhabbetleri (zexes) ile ‘haćeş’ denilen konuk odası toplantıları birer okul işlevi görürdü. Bir Çerkes köyünde, ölüm gibi acılı bir olay yaşanmamışsa, haftanın birkaç günü ya da akşamı, kız ve erkek gençlerin birlikte katıldığı bir toplantı ya da eğlenti olurdu. Çerkesler eğlenti, müzik ve sanatı seven kişilerdi.

Konukluk sona erdikten sonra, başka bir ortamda, erkek kızı kaşen (yavuklu) yapabilir, kız da kabul ederse kızı istetebilirdi. Yazarın bu gibi konularda bir bilgisinin olmadığı belliydi.

İşte böylesine bir taslak roman vardı karşımda.

Bu gibi bir sürü hatayı kısa bir süre içinde ve sınav döneminde düzeltemezdim, bazılarını düzelttim tabii. Maalesef gençlerimizin çoğu ve yetişkinlerimiz de geleneğimizi yeterli düzeyde bilmiyorlar, bilenlerimiz de artık önemsemiyorlar. Çünkü artık para etmiyor olmalı. Bu da asimilasyonun büyük boyutlara  ulaşmış olduğunu, utanma denen şeyin zayıfladığını belli ediyor.

Romanı yeni baştan yazmak gibi bir durum söz konusuydu. Halit Bey’e sınav ayında ve sıkışık durumda olduğumu baştan söylemiştim; o denli çok hata ile karşılaşacağımı ummamıştım, yeni durumda düzeltmeler için bir ay sonrasını, sınav dönemi sonunu beklemesini ve süre vermesini, daha sonra romanı baştan sona gözden geçirebileceğimi söyledim, kabul etmişti.

O haliyle roman adetleri bilmeyenlere ve doğaüstü olaylara ilgi duyanlara çekici gelebilirdi. Romanın doğaüstü olaylara ilişkin bir yanı, Ata Nirun gibi bir danışmanı da vardı. Ama roman, Çerkes adetlerini az çok bilenlerin beğenisini kazanamazdı. Muhakkak romanı gözden geçirmek gerekiyordu.

Ancak Halit Bey, bir ay bile dolmadan “Yayınevi beni sıkıştırdı, romanı teslim etmek zorunda kaldım, yayımladılar” dedi. Yayınevi satış ve para derdinde olmalıydı. Sözlerim hafife alınmıştı, hataydı tabii.

Çerkes adetleri hiç bilinmeyen şeylerden de değildi: Örneğin “Çerkes Adetleri” adlı bir el yazması  Jebağı Baj imzasıyla rahmetli Dr. Vasfi Güsar’ın “Yeni Kafkas” dergisinde yayımlandı. Dili eskiydi. Rahmetli İzzet Aydemir de bunu kitap haline getirdi. Jebağı Baj Atatürk döneminde ağır ceza yargıcı idi, asıl adı da Zekeriya Zihni idi.

Daha sonra el yazmasının sadeleştirilmişi biçimi “Çerkesya’da Terbiye ve Sosyal Yaşayış”, Zekeriya Zihni (Jebağı Baj) imzasıyla  Kafdav Yayınları arasında yayımlandı. Özellikle evlenme ve düğün törenleri konusunda bilgilendirici bir yayındır.

Bense bütün bu şeylere, küçüklüğümde ve gençliğimde, kıyısından köşesinden hasbelkader ‘tanık’ olmuş, Şapsığ, Vıbıh, Abzah, Besleney, Kemguy ve Abaza köy düğünlerini ve adetlerini izlemiş biriyim.

Hepsinden önemlisi Maykop’ta Adıge Cumhuriyeti Bilim ve Eğitim Bakanlığı görevinde bulunmuş dilbilimci Prof. Dr. Bırsır Batırbıy‘ın editörlüğünde yayımlanan ve bir ara okullarda ders kitabı olarak da okutulan “Adıge xabz” (Adıge Geleneği) adlı bir dizi kitabı Türkçeye çevirip “Jineps” gazetesinde yayımlamıştım. Önemli bir kaynaktır. İnternet yoluyla da ulaşılabilir.

Anlaşılan, yazı hazırlamak için yeterli araştırma yapmıyor ve kolaycı yollara, uydurmalar yoluna kaçıyor, birbirimizi uyarmıyor ve yardımlaşmıyoruz. Uydurmalar bazı Abhaz ve Kabartay yazarlar arasında ayrıca revaçta, Adıgey Adıgelerinde ise pek yok. Daha sıkı bir eleştiri ve sorumluluk anlayışı var.

Kişiler olarak aramızda kopukluk da var. Bunda bencil (egoist) tutumlar, fırsatçılık ve kıskançlık da  söz konusu. Böyle şeyler izlenecek yöntemler olamaz:

Adıge sorunu uzun erimli ve uzun soluklu bir maraton. Basit ve kolay, bugünden yarına çözülecek bir sorun değil. Adetler sorunu da öyle. Araştırma yapılsaydı bu gibi hatalar işlenmez ve kültürel bir canlanma da olurdu.

Bilinmeyen bir genç “Ağlatan Kafe” adlı bir dans müziğine öykü (yorum) yazdı, dansın doğuşu olayını kendince yorumladı, daha doğrusu uydurdu:

Genç bir pşınave (akordeon çalan, çalgıcı), düğünlerde akordeon çalıyor. Şapsığlarda karşılıksız (gönüllü) yapılan bir iştir bu. Pşınave’ye en çok bir hediye verilirdi. Feodal topluluklarda, bildiğim kadarıyla Bjeduğlarda para vermek gerekir. Para vermezsen pşıne (çalgı) çalmazlardı. Demek ki bazı yörelerde pşınavelik bir meslek, profesyonel işi olmuş. Para vermek gerekir.

Abzahlarda, son dönemlere değin “geguak’o – vısako” (şarkı, müzik ve dans) toplulukları vardı. Yalova Fevziye köyünden Düzce’ye gelen böyle bir eski topluluk için bk. – GEGUAK’O-VISAK’O TOPLULUKLARI VE BİR ŞARKI ŞÖLENİ, CircassianCenter.

Dönelim asıl konumuza:

Şamil adlı genç pşınave bir düğünde Janset adlı bir kızı görüyor ve vuruluyor (Vurulma, ölme ve kıza bayılma, öldüm, bittim, yandım, kül oldum gibi ifadeler Adıge kültür ve edebiyatında yoktur, beğendim, beğeniyorum, sevdim, seviyorum gibi daha kibar ifadeler kullanılır). Bunu rahmetli yazar ve Nartolog Hadeğałe Asker’den de duymuştum.

Şapsığ ve Vıbıhlarda Janset diye bir isim de yoktur, Canset derler. “J” sesi ile başlayan isimler Besleney ve Kabartaylarda görülürdü. Önceleri bu iki kabile 2 milyon tahmin edilen toplam Çerkes nüfusunun küçük bir kesimiydi. Kabartaylar dışında diğer Çerkesler, 1860 ve 1864 yıllarında, son olarak da 1880 yılı sonrasında Rus hükümeti tarafından Türkiye’ye göçe zorlandıkları ya da göç ettirildikleri için, Kafkasya’da sayıca çok azaldılar, neredeyse tükendiler: 2021 yılı nüfus sayımına göre Kabartaylar (Çerkes denilenler de dahil) yaklaşık 600 bin, diğerleri, Adıge ve Şapsığlar – 140 bin.

1864 yılındaki göç, diğerlerinden farklıdır, 1864 yılı göçü bir soykırım,  toprağından çıkarma (etnik temizlik) ve zorla bir dış ülkeye gönderme (deportasyon), tarihi bir ülkeyi çalma olayıdır, bu nüfus Karadeniz kıyılarına ve hinterlandına (Samsun, Düzce, Varna ve Tuna Nehri boylarına) yerleştirilmiştir. Bazılarının sandıklarının aksine, salgın hastalıklar nedeniyle Boğazlar Çerkes muhacirlerin geçişine kapatıldığı için,  1864 yılında Karadeniz bölgesi dışındaki Anadolu topraklarına Çerkes nüfus iskânı yapılmamıştır. Birçok kişi 1864 yılında Anadolu içlerine de göç yapıldığını sanıyor, doğru değil. Ama dört yıl önceki, 1860 yılı ve öncesindeki göçler sadece  Anadolu’ya  yapılmıştı: Samsun, Sivas-Kayseri, Tokat, Çorum, Bolu-Düzce, vb. Düzce’ye üç Besni, bir Kabartay, Bolu’ya da bir Hatukay- Elmalık (Pedsiye) köyü yerleşmişti. 

Dağıtım yeri Samsun’du. Göçler ve göç tarihleri de karıştırılıyor. 1860 yılının,1880 yılı ve sonrasının göçleri savaşla doğrudan bağlantılı değiller ve soykırım kapsamına girmiyorlar, bunların hatıraları zayıftır, çünkü savaş olmayan ve Rus idaresinde olan bölgelerden yapılan serbest göçlerdir, ama Rus mobbingi (bezdiri), baskı (1) ve göçü yönlendirme ve Çerkesleri aldatarak göç ettirme gibi politik taktikler (oyunlar) uygulandığı için (2), bu iki toplu göç furyası da insanlık suçu kapsamına giriyor ve uluslararası hukuka göre, o Adıgelerin de hukuki anlamda eski topraklarına dönme hakları vardır..

1860 yılında Rus idaresi, Kuban yöresi Çerkeslerinin özellikle dağlardaki küçük köylerini terk etmelerini, Rusların gösterdikleri yerlerde büyük köylerde toplanmalarını, bunu istemeyenlerin de  mallarını tasfiye ederek ya da Rus hükümetinden bedel (tazminat) alarak Türkiye’ye göç etmelerini istedi. Kuban’daki günümüzün büyük Adıge; Kabartay (Çerkes) ve Abazin (Karaçay-Çerkes) köyleri o dönemden kalmadır.

1860 ve 1880 yılı sonrasının serbest göçlerinde Rus hükümetinin yurttaşını aldatma (hile) durumu var. Bu konuda Mefenef.Com’daki araştırmalarım ve yazılarımda hayli bilgi bulunabilir. Adıge tarihçiler henüz bu gibi konulara genişliğince el atmış görünmüyorlar. Gorbaçov öncesi Sovyet tarihçiliği Adıge konularına fazla değinmiyordu. Bölgeler, örneğin Adıgeyliler Şapsığ’ı, gidip görmemişlerse pek tanımıyorlardı. Birbirlerini tanımaları da hoş karşılanmıyordu.

Konumuza dönelim:

Pşınavenin beğendiği kız, dans eğlentileri (gegu) sürerken köyden ayrılıyor, pşınave kızın adının Janset olduğunu öğrenebiliyor sadece, tanışamıyor. Janset’in ayrılışı ünlü Adıge yazarı Keraşe Tembot‘un “Mutluluk Yolu” romanındaki Nafset‘in gegu’dan acele ayrılışını, farklı nitelikte olsalar da çağrıştırıyor.

Daha sonra pşınave, kızı başka bir köyde, bir çeşme başında görüyor, kızı gizlice izliyor ve evini öğreniyor. Bu da yorumcunun Adıge adetlerini hiç bilmediğini, Türk-Arap adetleri  ile karıştırdığını belli ediyor, örneğin Çerkes toplumu söz konusu olduğu için, pşınave’nın kızı izlemesine gerek yok; kızla konuşabilir, tanışabilir ve dahası  arkadaşlık da (kaşenlik) kurabilirdi. Bir engel yok. Kadınlar, özellikle kızlar Adıgelerde erkeklerden kaçmazlar. Adıge adeti, kurallara uyulması koşuluyla  konuşmaya izin veriyor.

Oğlan kızı gizlice takip ediyor, ki çok kaba, çok ayıp ve çok çirkin bir davranış. Adıge centilmenliğine uymuyor. Oysa, konuk olduğu için kız, oğlanı evine davet edebilirdi, etmesi de gerekirdi. Tabii başka bir eve konuk olmamışsa.

Demokratik kabilelerde – Natuhay, Şapsığ ve Abzahlarda bir yabancıyı her bir birey ve aile, kız ve erkek, nezaketen de olsa konuğu evine çağırabilirdi, çağırması da gerekirdi. Bir yabancı Adıge’yi eve buyurmadan göndermek centilmenliğe uymazdı.

Kabartaylar gibi feodal kabilelerde uygulama farklıydı, bilinmeyen konuk köy beyine (pşı) giderdi ya da götürülürdü. Konuğu bey ya da görevlendirdiği köylü ailesi ağırlardı. Feodal köylüler (fekoł) tanınmayan bir konuğu kendiliklerinden evlerine  kabul edemezlerdi,  konuk kabul etme yetkisi  köyün  beyine aitti; ama her feodal köylü ailesi beyin konuklarını ağırlamak gibi bir angarya yükü ile de yükümlüydü. Bu bakımdan tanımadıkları kişilere buyur demezlerdi.

Kölelere (pşıł) ise konuk gönderilmezdi. Hakaret yerine geçerdi.

Soylu olmayan feodal aileler  (fekołlar) ve köleler (pşıł) sadece kendi akraba ve  tanıdık kişileri beyden izinsiz olarak kabul edebilirlerdi. Köylü feodal aileler  (fekołlar) beye  bağlı idiler.

Konuk kabul etme yetkisi, özgür ve egemen bir birey ya da aile (łako) olmanın ölçütü idi, bu bakımdan önemli ve onur verici bir statüydü. Şapsığ, Natuhay ve Abzah (köle olmayan Abzah; Abzahların bir kesimi köleydi) köylülerin (fekoł) hepsi, egemen aile statüsünde  oldukları  için, kimseden izin almadan  konuk kabul edebiliyorlardı

Konukluk sıkı kurallara bağlıydı: Örneğin Adıgeler, ev sahibini değiştiren konuklara, kınama anlamında kart teke eti yedirir, o yolla onları cezalandırırlardı. Normal konuklara ise kuzu eti ikram ederlerdi.  Adıge geleneği ince ayrıntılarla örülmüş bambaşka bir dünyayı tanımlıyordu. Adıge toplumu geleneği sayesinde şimdiye değin kendini savunmuş ve ayakta kalmıştı…

Evi öğrendi ya, pşınave kızın evinin kapısını çalıyor ve kızı babasından istiyor. Bu yöntem de bir Türk ya da Arap yöntemi. Adıgelerde  önce delikanlının kızla  konuşması, kızdan söz alması, ardından kızı istetmesi gibi bir usul (gelenek) var. Oğlan, kızı isteme sürecinde ve düğün sonrasında, bir süre ortalıkta görünmezdi. İlk evlilik günlerinde, delikanlı gün ışımadan, bazen pencereden çıkarak ve kimseye görünmeden evinden uzaklaşırdı. Karı koca ilk çocukları doğana dek de konuşmayabilirlerdi. Gelin eşi gelmeden yatmaz, kocasının dönmesini beklerdi.

Oğlan kızı babasından gidip kendisi isteyemezdi. Çok ayıp ve ağır hakaret yerine geçer, kendisini ve babayı küçük düşürücü (köle sayan) bir davranış, terbiyesizlik anlamına gelirdi. Bu tür bir isteme, bir Arap-Türk isteme biçimi olabilir. Onlar o gibi konularda Çerkesler kadar titiz değiller.

Baba çocuğa “Ne iş yapıyorsun?” diye soruyor. “Düğünlerde pşıne (akordeon) çalarım” diyor delikanlı. Bunun üzerine baba “Benim çalgıcıya verecek kızım yok” diyor. Bu da kaba ve aşağılayıcı bir Türk-Arap davranışı. Adıgelerde kişilere hakaret ve aşağılama ağır sonuçlar doğurabilirdi.

Adıgeler eskiden şık’epşıne (telli saz, kemençe, kemane) ve kamıl (flüt, kaval) gibi enstrümanlar çalarlardı, akordeon sonradan geldi.

Adıgelerde pşınave olmak, özellikle gezici bir müzik topluluğunda yer almak çok seçkin ve onur verici bir görev olarak karşılanırdı, öyle sıradan kişiler topluluklara alınmazlardı; sanat toplulukları el üstünde tutulur, yol kavşaklarına gözcüler dikilir, topluluklar karşılanır ve köylere davet edilirlerdi. Beyler bile topluluklara dil uzatmaktan çekinirlerdi. Topluluklar savaşlara da katılır, savaşı şarkı, menkıbe ve destan (vored) yoluyla topluma anlatırlardı. Bu gibi kişiler, genellikle ilkbahar ve yaz aylarında kendi ev, tarla ve bahçe işleriyle uğraşır, hasat sonrası sonbahar ve kış mevsiminde bir araya gelip topluluklar kurar, ülkeyi köy köy, yöre yöre baştan sona dolaşırlardı. Bkz. “Geguak’o-vısak’o” toplulukları ile ilgili bir yazı: “Kafkasya” Kültürel Dergi, sayı- 39-42, 44, “Adığe (Çerkes) edebiyatı” bölümü.

Gezici topluluklar konusunda, “kafkasya üzerine beş konferans” adlı kitabın (İstanbul – 1977)  ‘Adıge folkloru üzerine bilgiler” bölümünde (s. 64 – 68), kısa bir bilgi de vermiş bulunuyorum.

Ayrıca, Av. Rahmi Tuna (Kabartay) tarafından ve Uzunyayla – Kabartay kaynaklı ve Adıge adetleri üzerine yazılmış kitaplar da vardır, internet yoluyla da ulaşılabilir. Ancak bu son yayınlar daha çok yöresel (lokal) ve bir kabileye (Kabartaylara) ilişkin yayınlardır.

Burada ise, yetenekli ve saygın bir sanatçı olan pşınave, para için çalgı çalan mahallenin Roman davulcusu ve zurnacısı ile bir tutulmuş. Babanın red sözünden bunu anlamak olanaklı. Çerkes pşınavesi süzülmüş, imbikten geçmiş biri olurdu. Toplulukların besteci ve şarkıcıları da öyleydi, hepsi seçilmiş kişiler olarak bir araya gelirdi. Ülke boyutunda tanınmış olanları vardı, el üstünde tutulurlardı.

Seneler önce, “Adıge pşınaveleri” (Adıge pşınavexer)  adlı bir programda, yanılmıyorsam 1920 yılında vefat etmiş olan bir Adıge pşınavesinin plağını Maykop radyosundan dinlemiştim. Spiker Adıge pşınavelerinin “gelmiş geçmiş en ünlüsü” diye takdim etmişti pşınaveyi. Gerçekten büyülenmiştim. Adı aklımda kalmadı. Bir daha da denk gelip  onu dinleyemedim. Mızıka ya da akardeonu adeta konuşturuyordu.

Maalesef, sorumsuz internet kullanıcılarımız çoğaldılar, asılsız öyküler uyduruyor, yalan yanlış şeyler yazıyor ve utanmıyorlar. “Ağlayan Kafe” ya da “Ağlatan Kafe”yi yorumlayan Bedirhan Gökçe, örneğin Çerkeslerde oğlanın kızı babasından istemesi gibi bir adetin bulunmadığını söylüyor, doğrudur; Gökçe, “Ağlatan Kafe”yi (dans müziğini) ilkin Almanya Köln’de rahmetli Pşınave Faruk Kanşat’tan dinlediğini söylüyor. Peki, hatalar, sayılan bu birkaç örnekle mi sınırlı? Ağlatan Kafe örneğinde olduğu gibi, sorumsuz internet kullanıcıları işin doğrusunu araştıracak, soracak ve öğrenecek yerde, ne diye uydurma ve abartılara (yalana) kaçıyorlar?.. Buna köylü kurnazlığı da derler. Bir geleneği ve tarihi çarpıtmak, değiştirmek ve bozmak gibi şeyler basit şeylerden olabilir mi? Kim ya da kimler kandırılabilir?..

Google’da, Wikipedia‘da Soçi Kbaada Yaylasında (Krasnaya Polyana) 21 Mayıs 1864’te “20 bin Vıbıh atlısı 100 bin Rus askeri ile çarpıştı ve şehit düştü” diye yazılabiliyor. Birileri de “Vıbıhlar Plevne’de 20 bin şehit verdiler” diye yazmıştı. Bu da Wikipedia, “Çerkesler” maddesinden: “1864 Mayıs ayında Qbaade muharebesi gerçekleşti. 100.000 kişilik Rus ordusu ile 20.000 kişilik Çerkes ordusu karşı karşıya geldi. ^{[113][114][115][116]} Muharebeyi Ruslar kazandı ve Çerkesya, Rusların eline geçti”. Ne de bitmez tükenmez bir Vıbıh nüfusu imiş bu böyle… Bir kere küçük bir dağ topluluğu olan Vıbıhlar 20 bin atlıyı ya da savaşçıyı nasıl denkleştirebilirler? Bu kadar atlı 1922 Türk – Yunan Harbi’nde bile yoktu. Türk ve Yunan süvari birliklerinin toplamı 20 bin etmiyordu. 20 bin atın bakımına imparatorluk bütçesi bile dayanamaz. Ayrıca 120 bin savaşçı küçük ve yüksek bir dağ yaylasına, maddi anlamda sığar mı? Top ve ağırlıkları sarp ve yüksek yaylaya nasıl taşımışlar? Düz bir yer, bir nehir vadisi kalmamış mıydı? Ayrıca Krasnaya Polyana  Soçi’ye değil, Adler’e (St.Duh) yakın,1837 yılında Rus işgaline uğramış olan bir yer.  

Kbaada ya da şimdiki Krasnaya Polyana‘da 2 Haziran 1864’te (eski takvim 21 Mayıs 1864) savaş olmadı, o tarihten, 21 Mayıs’tan yaklaşık 10 gün önce Rus komutanlığının Vıbıhlara verdiği bir ay göçe hazırlık süresi dolmuş, Karadeniz limanlarında toplanan Vıbıhlar gemilere binerek Türkiye’ye göç etmeye başlamışlardı. Savaş değil, bir göç süreci yaşanıyordu. Dolayısıyla Krasnaya Polyana’da  savaş olmadı, Rusların bir zafer ve kutlama töreni yapılmış ve Kafkasya Savaşı’nın sona erdiği ilan edilmişti. Göç (deportasyon) olayı  Haziran 1864’te tamamlandı. Yalana yaslanmak bir Adıge’ye de dürüst bir Abhaz’a da yakışmaz.

Bunları yüz kez yazdık, ama dinleyen kim….

Bütün bu şeyler Türkiye Adıge topluluklarının döküldüklerini, ne denli perişan ve bilgi yoksunu olduklarını gösteriyor. Ölmüşüz de farkında değiliz. Emeği geçenleri, doğruları yazanları tenzih eder, onları ayrık (farklı) tutarım.

Sadece kızlı erkekli danslarımız ayakta kalmışlar gibi. Geleneği bilenlerimiz de gün gün azalıyor.

Adıgelerde oğlanın kızı babasından istemesi gibi bir adet yok, asla kabul edilemez bir şeydir bu. Ayıp olma ötesi dillere destan olmak da var: 30-40 yıl kadar önce, Düzce’de Çerkes asıllı bir jandarma yüzbaşısı, adet bilmediği için olmalı, kızı doğrudan abisinden isteme gibi bir aymazlıkta bulunmuştu. Abi’yi kendi posta eri imiş mi sanmıştı, ne? Kız abisi, babanın olmadığı yerde babanın yerini alır, Adıgelerde böyle bir hiyerarşi vardır. Bunu bilmeyen yüzbaşı da kızın abisinden okkalı bir dayak yemişti. Bu biçim teklifler saygısızlık ve hakaret anlamına geliyordu. Çerkes yüzbaşı herhalde “Adıge k’osejığ” (asimile olmuş bir Çerkes) ve adetlerin unutulduğu bir yöreden gelmiş biri olmalıydı. 1860 yılındaki ve 1880 yılı sonrasındaki göçler Türkleşme ya da Araplaşma (İslam toprağına kavuşma ve zenginleşme) gibi dinci/gerici/yoz amaçlı düşüncelerle de yapılmıştı.

Adıge dili ile adetlerini unutan Çerkeslere eskiden “Adıge k’osejığ” (Адыгэ к1осэжьыгъ) – “Ocağı, ateşi sönmüş/ocağı tütmeyen Çerkes” denilir, o gibi kişiler pek de makbul tutulmazlardı. Yüzbaşı, içinden gelerek, iyi kötü Çerkesleri anlatan bir kitap olsun okumuş ya da çevreye danışmış, azıcık Çerkes duyarlılığı olan biri olsaydı,  o hallere düşmeyebilirdi. Düzce, Çerkes’i ve adet bileni nispeten çok olan bir yöre. Yozlaşma daha az. Durumu dinlemiş, üzerinde durmamıştım. Kızın ağabeyi orman bölge şefi ve tanıdığım biriydi.

Şimdilerde birçok kişi Çerkes denildiğinde Erzurumlu, Sivaslı, Çorumlu gibi birilerini anlıyor.

Kültürlü bir Çerkes ailesinin çocukları kolay kolay asimile olmaz, her yerde saygı görür. Kültürlü bir İngiliz ailesi hiç asimile oluyor mu?..

Bu örneğe karşın, özellikle maddeci/dinci olmuş Abzahlar arasında kız babasının, kızını isteyen genci öncesinden görme, baş başa  konuşma ve tanışma gibi garip bir ‘adet’ bulunuyor. Bu bir Adıge, özellikle bir Şapsığ adeti olamaz. Abzahlar bu adeti nereden almışlar, bilemiyorum. Başka kabilelere de bulaşmış olabilir. Bu durum Şapsığ etkisindeki Abzahlar arasında (Düzce’de) pek görülmez. Şapsığ geleneğinde böyle şeyler yoktur. Ama Abzah ve Karadenizliler – Lazlar etkisindeki Şapsığlar arasında sonradan oluşmuş da olabilir – Samsun, Ordu, Tokat vb. yerlerde:

Karadenizli – Laz müstakbel kayınpeder, damat adayını karşısına alır, sınava çeker, dini bilgisini, 32 farzı bilip bilmediğini sorar, ölçer, ondan sonra karar verirdi. Çünkü gizli Hıristiyanlar sorunu vardı. Yunanistan’a gitmemek, malından mülkünden olmamak için birçok Rum Müslüman oldum, demişti. Abzah’ınki de benzeri bir sınav yöntemi olmalı.

Ayrıca Abzah ve Mehoşlar (Konya) kızlarını, sözgelişi köylerine atanan bekâr öğretmenlerle, memurlarla evlendirmek isteyebilir, öğretmene kızdan ve aileden teklif götürebilirlerdi. Böyle şeyleri yaparlardı. Bu da bir Adıge davranışı olamaz. Ayrıca Vıbıhlar güzel kızlarını şehirli zengin erkeklerle, Abazalar da güzel kızlarını zengin ya da makam sahibi erkeklerle evlendirmek isteyebilirlerdi. Çıkar amaçlı evlendirmelerdir bunlar. Bu gibi şeyleri araya aracılar koyarak yaparlardı. Özellikle Abazalar gurup halinde işin peşine düşer, kolay kolay da adamın peşini bırakmayabilirlerdi. Kız güzel, varlıklı ya da eğitimli bir Adıge ya da Kuzey Kafkas asıllı bir kız ise Abaza erkekler kızın peşini bırakmak istemezlerdi, talipli oğlana diğer Abaza delikanlı ve kızları da eşlik eder, dayanışma içine girerlerdi.

Eskiden bir Abaza kızı ile evlenen biri, bütün bir köyü, neredeyse bütün bir aşireti sırtlanmış olurdu. Adamın evinden Abaza konuk eksik olmazdı.

Düzceli soylu bir Abaza kızıyla evlenen 12 Mart’ın “ünlü” paşalarından, Jandarma Genel Komutanı Kemalettin Eken’in Düzce ve Sakarya Abaza soylularına birçok kıyağı olmuş, pek çok yoksul Abaza onun döneminde kereste işi yaparak zenginleşmiştir.

Şapsığlarda kız, doğrudan babasından değil, gelenek gereği babası yerine geçen ve babayı temsil eden bir yakınından (amca, dayı, büyük damat gibi birinden) istenirdi, ama öncelikle kızın rızası aranırdı. Rıza yoksa, kız kimseyle evlendirilmezdi. Rıza kızdan gelmeliydi. Yoksa toplum bu evliliğe izin vermez, gerekiyorsa “xase” (‘hase’, köy meclisi) toplanır, duruma el koyardı. İsteği dışında ailesi tarafından başkasına verilen “Mezguaşe” adlı bir kızın, oğlanın  atlı arkadaşları tarafından geri getirilmesi ve sevdiği (kaşeni) ile  evlendirilmesi olayını anlatan Mezguaş adlı bir şarkı vardır. Maalesef günümüzde ‘xase’ ve yaşlılara saygı Abaza ve Kabartaylar dışında hayli azalmış durumda.

3.