Adıge Cumhuriyeti’nin Doğuşu
Adıge Özerk Oblastı 1937 yılı eylül ayından beri Krasnodar Kray’a bağlıydı, 1990’lı yıllara değin diğer özerk oblastlardan (il ya da bölgelerden) yükselen yakınmalar da duyuluyordu. Özerk oblastların yöneticileri yanında, halk da özerk oblastların (1) statülerinin yükseltilmeleri ve kraylardan ayrılmaları gibi sorunları konuşuyorlardı. Kraylara bağlı olma, özerk oblastların ekonomik gelişimini engelliyor, kraydan arta kalan malzeme ve paralarla yetinme durumu yaşanıyordu. Oblastlar, kendi paylarına düşecek paranın, kray bütçelerinde ayrı olarak gösterilmelerini istiyor, ancak kraylar bunu savsaklıyorlardı. Bu konuda Rus SSC Anayasası ile birlik cumhuriyetleri anayasalarında hükümler vardı, ancak kraylar kendilerine bağlı özerk oblastların yasal haklarını dikkate almak istemiyorlardı. Sovyetlerde demokratik dönüşüm süreci başlayınca, bazı birlik cumhuriyetleri birlikten ayrılma kararları almaya başladılar, 1989’da M. S. Gorbaçov önderliğindeki SBKP Merkez Komitesi Plenumu durumun vahametini görmeye başladı. Ancak işi yine ağırdan aldıkları için çözüm fırsatlarını kaçırdılar.
Eski Maykop’ta Bir Pazar Yeri
1989’da Adıgey’de bir sivil toplum örgütü olarak “Adıge Xase” kuruldu, ayrıca politik partiler, hareketler ve aydın grupları da oluştu ve Adıge Özerk Oblastı’nı Krasnaodar Kraydan ayırma, Rusya Federasyonun’a bağlı bir cumhuriyet haline getirme istekleri dillendirilmeye başlandı (2). Sovyetler Birliği Parlamentosu’nda Adıgey’i temsil eden bir milletvekili olan Meşbaşe İshak Parlamento’nun Haziran ayı toplantısında, ardından da “Sovetski Rossiya” adlı kitabevinde sorunu dile getirdi. SSCB Yüksek Sovyeti milletvekilleri, büyük Adıge yazarı İ. Ş. Meşbaşe’yi desteklediler. Ama özerk oblastların kraylardan ayrılmalarının öyle pek de kolay olamayacağı anlaşılacaktı.
5 Ekim 1990’da Adıge Özerk Oblastı Parlamentosu olağanüstü toplantısında Adıge Özerk Oblastı’nın devlet statüsünün yükseltilmesi konusu görüşüldü. SBKP Adıge Oblast Komitesi Birinci Sekreteri A. A. Carıme toplantıda bir konuşma yaptı. 39 kişi daha konuştu. Toplantı Rusya’ya bağlı bir Adıge Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulması istek ve kararıyla sona erdi.
Bu kararın alınmasında Krasnodar Kray Valisi İgnat oğlu Kondratenko Nikolay ile Ali oğlu Carıme Aslan’ın olumlu desteği oldu. 2 Nisan 1991’de yapılan Krasnodar Kray ve Adıge Özerk Oblastı milletvekillerinin ortak toplantısında Krasnodar Kray Valisi şöyle konuştu: “Adıgey’in yeni statüsü sevindiricidir, çok sayıda badireyi atlatmış olan bir ulusu ayakta tutacak bir oluşumdur, bu durum sadece Adıgeleri değil bütün ulusları sevindirici bir gelişmedir”. Rusya Federasyonu yeni devlet birimi ilk başkanı Carıme Aslan ile Krasnodar Kray Valisi Nikolay Kondratenko ortak toplantıyı şu ortak sözle tamamladılar : “Ayrılsak da beraberiz”.
Adıge SSC devlet egemenlik bildirisi 28 Haziran 1991’de yayımlandı. 3 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Boris Yeltsin imzasıyla Rusya Federasyonu içinde yer alan bir Adıge SS Cumhuriyeti’nin kurulduğunu belirten bir devlet kararnamesi yayımlandı. Bunu 100 üyeli yeni Adıge Parlamentosu seçimleri izledi. Rus SFS Cumhuriyeti (RSFSC) Yüksek Parlamentosu Merkezi Seçim Komisyonu düzenlemeleri Adıgelerin yoğun olduğu yelerde az nüfuslu küçük seçim çevreleri oluşturulmasına izin veriyordu, nitekim RSFSC’nin seçim yasasına uygun olarak yeni seçim çevreleri oluşturuldu. Bu yöntemle, 100 milletvekilinin sadece 22 – 23 kadarı Adıgelerin payına düşecekti (3).
Adıgelerin bilim ve teknik uzmanları ile önde gelen aydınları 2 Ekim 1991’de “40’lar Komitesi” denen bir sivil toplum örgütü kurdular, Komitenin görevi parlamentodaki üye sayısının yarısının Adıge olmasını sağlayacak bir düzenleme, bir proje hazırlamaktı. Komite aralıksız çalıştı. 9 Ekim 1991’de “40’lar Komitesi” üst kuruluna A. N. Abreg, A. T. K’eraş, C. H. Mekule, R. A. Huaj seçildiler. Bu arada Adıge Halk Kongresi örgütü de bu komite tarafından oluşturuldu. Kongre üyeliğine 600 üzeri temsilci seçildi.
19 Ekim 1991 tarihli Kongre toplantısında A. N. Abreg bir açış konuşması yaptı. Ruslar da dahil 22 kişi konuştu.
1962 yılı öncesi eski Adıgey Haritası
Adıge yöresi halk temsilcileri Meclisinin 25 Ekim 1991 tarihli olağan dışı VII. toplantısında Adıge Cumhuriyeti Parlamentosundaki milletvekili sayısının yarısının Adıgelere ayrılmasına ilişkin Komite kararı kabul edildi. Aralık 1991’de ve sonrasında yapılan Adıge SS Cumhuriyeti seçimlerinde Carıme Aslan Adıgey’in ilk Devlet Başkanı seçildi, böylece Adıgelerin tarihinde ilkin bir parlamento da kurulmuş oldu. 100 üyeli yeni Adıge Parlamentosu’nun 44 üyesi Adıge idi.
Adıgey’in devlet statüsünün yükseltilmiş olması sonucu daha önce kullanılamayan birçok yetki kullanılmaya başlandı. Örneğin, Adıge Öğretmen Enstitüsü Adıge Devlet Üniversitesi oldu, şimdi bir üniversite olan Maykop Teknoloji Enstitüsü açıldı. “Eğitime ilişkin” ve “Adıge Cumhuriyeti halklarının dillerine ilişkin” yasalar çıkarıldı. Cumhuriyetin arması, marşı ve bayrağı, 1995’te de Adıge Cumhuriyeti Anayasası kabul edildi.
Adıge Özerk Oblastının Cumhuriyet statüsüne kavuşmasından bu yana geçen 30 üzeri yıl, 5 Ekim 1990’da alınan kararın Adıgelerin yeniden yere ayak basmaları anlamında önemli bir karar olduğunu zaman da doğruladı. 2022’de Adıgey’in 100. Kuruluş Yıldönümünün gerek cumhuriyette ve gerekse Rusya’da geniş boyutlu olarak kutlanacağı umudu içindeyiz (4).
1989’da kurulan sivil toplum örgütü “Adıge Xase”nin ulusal ve toplumsal sorunlarda aktif olarak rol aldığını belirtmemiz gerekiyor. Bu örgütün olumlu çalışmaları arasında şunları da sayabiliriz:
- “40’lar Komitesi” kararıyla bir Adıge Halk Kongresinin oluşturulması ve Adıgelerin AC Parlamentosunda yüzde 50 oranında temsil edilmeleri kararının alınması;
- Adıge Cumhuriyeti Devlet bayrağının kabul edilmesi;
- Adıgey’in Krasnodar Kray’a yeniden katılması konusunda federal makamlar tarafından bir referandum düzenlenmesi halinde Adıgelerin o referanduma katılmamaları içerikli bir karar alınmış olması (5).
Bu arada Rusya’nın yeni bir yöresi olan Adıge Cumhuriyeti’nin oturuşmasında AC ilk Devlet Başkanı Carıme Aslan ile Adıge Parlamentosu birinci dönem milletvekillerinin etkili görevler yüklendiklerini de belirtmek gerekir.
Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin’in 16 Ekim 2017’de yayımladığı karar gereği Adıge Özerk Oblastının (хэку) kuruluş yıldönümü kutlamaları için cumhuriyetimizde şimdiden hazırlık çalışmaları yapılıyor. Adıgey’in 100. Yıl kutlamaları için görevlendirilen komitenin başkanı Rusya Hükümeti Başbakan yardımcısı Vitaliy Mutko’dur.
Rusya Devlet Başkanının Kararında belirttiği görevleri yerine getirmek için cumhuriyetin önde gelen yetkilileri var güçleriyle çalışıyorlar. Bilim kuruluşları ile Yüksek okullar bilimsel konferanslar düzenleyecek, Rusya ve cumhuriyet düzeyinde festivaller ve değişik etkinlikler sunulacaktır.
Açumıj Kazbek.
Tarih bilimleri doktoru.
Adıge mak, 30 Eylül 2021
1 – Sovyet ve Rus idari birimleri olarak kray = sınır ili, büyük il; oblast = il anlamına gelir. Adıge dilinde “хэку”(hekû) oblast karşılığıdır, “hekû” sözcüğü Adıge literatüründe “yöre (bölge)”, Kabartay literatüründe ise “ülke” anlamında kullanılır – hcy
2 – 1988’de Azerbaycan’a bağlı Ermeni nüfuslu Nagorno-Karabağ Özerk Oblastı (bölgesi), Azerbaycan’dan ayrılma kararı aldı. Bunun bir sonucu olarak büyük bir Azeri-Ermeni çatışması patlak verdi. Böyle bir ortamda Sovyet yönetimi demokratik ödünler vermek zorunda kaldı, beliren sorunlara çözümler getirmek için de, Nagorno-Karabağ benzeri bir statüsü ve coğrafi konumu olan Adıge Özerk Oblastı’nı pilot bölge seçme ve cumhuriyet yapma kararı verdi, gecikerek de olsa, 3 Temmuz 1991’de Adıgey’i ve Rusya’nın diğer üç özerk oblastı (Karaçay-Çerkes, Hakas, Altay) ile birlikte cumhuriyet yaptılar – http://circassiancenter.com/tr/yahya-nepsev-ile-eski-bir-gorusme/
3 – Cumhuriyet içinde Adıgelerin genel nüfusa oranı o sıralar yüzde 22,1 idi – hcy
4- Adıge Cumhuriyeti Başkanı (Lışha) Kumpıl Murat, Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin’i, 100.Yıl Kutlamalarına katılması için Adıgey adına Maykop’a davet etti, Putin de daveti kabul etti ve Adıgey’e gelme sözü verdi – hcy
5 – Referandum konusuna ilişkin olarak bk. – http://circassiancenter.com/tr/adige-halk-kongresi-olaganustu-toplantisi-kararidir/
