Eski Adıgelerde Devlet Düzeni ve Neye Benzediği

Eski Adigelerde devlet düzeni nasıldı ve neye benziyordu? Adigelerin ataları kent yönetimi ve yaşamında hangi kurallara bağlıydı?

Eski Adigelerde Devlet Düzeni

Tarih, en eski dönemlerden beri Adıgelerin toplumsal yaşam biçimlerinin  bir devlet düzeni temelinin bulunduğunu  kanıtlıyor.  Bu son yıllarda tarihçiler Hatti – Hitit (Hat – Xетт) kent yönetim  ve yaşamının belli kurallara dayalı olarak sürdürüldüğünü aydınlatmış durumda.

Tarih sayfalarına göz attığımızda Adıgelerin ataları olan  Meotların (Mıvıţ) belli yasa ve kurallara bağlı olarak yaşadıklarını görüyoruz. Meotlar  MÖ V . yüzyılda Sindika Krallığı’nı kurmuşlardı.

Meotların tek bir ulus olma yönünde ilk adımlarını attıkları bir sırada, MS IV . yüzyılda Hunlar Kuzey Kafkasya’ya ayak bastılar ve saldırıya geçtiler, bu yüzden Adıgelerin devlet kurma girişimi  kesintiye uğradı. Böylesine zor dönemleri aşan Meotlar ile Kasoglar MS IX . yüzyılda devlet kurmayı başardılar.

X – XIII . yüzyıllarda değişik Türk kavimlerinin Kuzey Kafkasya’ya ayak basmaya başladıklarını görüyoruz. Adıgeler Türk kavimlerinin saldırılarına karşı koyarken, ulusal yaşama çok yönlü ve en ağır darbeleri indiren Moğol akınları baş gösterdi.

Tarihsel kroniklerden (yazılardan) anlaşıldığına göre, Moğollar döneminde Adıgeler iki kola ayrıldılar. Josafat Barbaro’nun  (1413-1494) yazdığına göre, XV . yüzyıl başlarında Kabardeyler diğer Adıgelerden ayrı yaşıyorlardı. Ulus bölündü, ortak  tarihsel yol da birbirinden ayrıldı, yine de Kabardeyler Adıge olduklarını unutmadılar.

Peçetnıko Zefes

Kuzey Kafkasya’nın batısında (Batı Çerkesya denen yerde) yaşayan Adıgeler, ancak bir devlet düzeni eliyle çözülebilecek sorunları kendi meclisleri (xase/hase) eliyle çözüyorlardı. XVIII. yüzyıl sonlarına doğru ulusal gelenek ve kurallar dışında, Adıgelerin yaşamında  devlet temelli sorunlar daha fazla ele alınmaya ve çözülmeye başlandı. 1803 yılında, Adıgeler Peçetnıko Zefes diye tarihe geçen büyük bir toplantı (zeućeşxo; зэIукIэшхо) yaptılar. Batı Çerkesya’nın tümü, Adıgeleri kaygılandıran sorunların ulusal toplantılarda (zeućeşxo) görüşülmesi ve çözülmesi konusunda uzlaştı ve ortak bir karar aldılar.

Ulusun sözcüleri (paşe; пащэ) Adıgelerin bir devlet düzenlerinin bulunması gerektiğinin bilincindeydiler. Bilinçli kişilerden biri de Bjeduğların sözcüsü Hacemıko Batçerıye idi. Bu Bjeduğ beyi (pşı) ileri görüşlüydü ve Rus ordularının Çerkesya’ya saldıracaklarını öngörmüştü.

Adıge ülkesine düzen verme konulu toplantılar (zeuće) büyük bir önem taşıyordu. Bu toplantılar ulusal meclis  işlevini görüyorlardı. Ulusal meclislere Adıgelerin yöre temsilcileri alınıyor, ülkenin iç işleri yanında, uluslararası ilişkiler de görüşülüyor, değerlendiriliyor ve çözüme bağlanıyordu.

1830 – 1840 Xase

1830 – 1840 yıllarında Xase’ye (hase) Havdeko Mansur ile Şıvpeko Şemız başkanlık ettiler. Bu iki kişi Adıgelerin birliğini güçlendirmek   için büyük çalışmalar yürüttüler. Adıge Xase yönetimi döneminde Şerełıko Kızbeç de değişik sorunları çözüyordu.

Ülke içi sorunları çözme konusunda yargıya da büyük iş ve görevler düşüyordu. Yargıyı (mahkemeleri) etkinleştiren kişi Hatko Zeçerıye (Hatko Zekeriya) idi.

Adıgeler ulusal toplantılarının yapılacağı yerlere  büyük bir önem veriyorlardı. Bu gibi toplantı yerleri ulusal anıda (šej/шIэж/ tarihi hafıza) yer almış yerler olurdu ve tüm Adıgeler açısından önem taşırdı. İngiliz gezgin John Longworth, gördüğü bir toplantının bir meşe ormanında yapıldığını yazıyor. Toplantıya gelenlerin hepsi, nereden gelmiş olmalarına bakılmaksızın, sağlam bir birlik ve disiplin içinde ayakta duruyordu, oturma hakkı nahıjlara (yaşlılara) aitti.

Ulusal Toplantının (Zeuće)  politik sorunlar dışında, yargısal sorunları da çözdüğü ve ülkeyi ilgilendiren  kararlar aldığı biliniyor. Ülkeyi savunma ve savaşçıları toplama gibi işleri üstlenmiş ayrı, özel meclisler de vardı. Bu durumu Adıgelerle birlikte Ruslara karşı çarpışmış olan Polonyalıların komutanı Teofil Łapiński genişliğince anlatıyor.

Kafkas Savaşında Adıgelerin birliğinin daha da güçlendiği 1841 yılında alınan Defter’den  (karar) anlaşılıyor. Karara göre, Çerkesya Adıgeleri ulusu kaygılandıran sorunların gelenek (xabze) temelli olarak çözülmeleri konusunda anlaştılar (*).

Çerkes Özgürlük Meclisi

“Çerkes Özgürlük Meclisi” adıyla  1861’de Soçi’de toplanan Meclis, dünya tarihinde ve Adıgelerin anılarında (šej/шIэж) yer etmiş bulunuyor. Meclis kararları ülke savunmasına ilişkindi. Meclisi yönetmek üzere on beş kişi görevlendirildi. Bunlardan adları tarihe geçmiş olan ünlü kişiler şunlardı: Berzeg Hace İsmail Degumıko, Berzeg Hace Cırandıko Degumıko, Zaneko Karabatır, Ĥuşt Mıhamet ve Berekaye İsmail.

Çerkes Komiteleri

Adıge sorunları konusunda kaygı duyan ve faaliyet gösteren örgütler arasında Londra ve Konstantinopol’daki (İstanbul) “Çerkes Komiteleri” de vardı. Meclis temsilcileri komite toplantılarına da katılıyor ve ortak kararlar alıyorlardı.

1861 yılında kurulan Çerkes Özgürlük Meclisi eski dönemlerden beri Adıgelerin yaşamında bir devlet düzeninin bulunduğunu kanıtlıyor. Meclis ülke savunması yanında, ulusun yaşamına ilişkin katkı ve yenilik getiren kararlar da alıyordu.

Ulusun sorunlarını çözen kurum, çoğunlukla ulusal geleneklerin uygulayıcısı olan Adıge Xase idi. Kişisel görüşüme göre, gelenek ve görenekler, ulusun yaşamı içinde bir devlet düzeninin oluşmasında temel dayanaklar, çıkış kaynakları olmuşlardır.

Peneşu Asker, tarihçi, Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü çalışanı.

Adıge mak, 06 Ekim 2020 [Kaynak]

(*) – Abzahlar 1841’de alınan ve ulusal sorunların gelenek temele dayalı olarak çözülmesi ortak kararını  bozdular, din temelinde yönetimi seçtiler, 1848 yılında Şeyh Şamil’in atadığı Naib Muhammed Emin‘i lider olarak tanıdılar ve yörede şeriat düzeni kuruldu. Böylece, Ruslara karşı ortak hareket eden  Adıgeler ikiye bölünmüş oldu. Moğol istilası sonucu  Kabardeyler, diğer Adıgelerden kopmuşlardı, bu da ikinci bir darbe oldu. Abzahlar, 1848-1859 arası dönemde, Şapsığ ve Vıbıhlardan  ayrı hareket ettiler, zaman zaman onlarla çatıştılar ve  dini bir düzenle (şeriat düzeni) ile yönetildiler. 1859 yılında da Muammed Emin önderliğinde, Kuban ve Laba’nın solunda yaşayan feodal kabilelerle (Bjeduğ, K’emguy, Besleney, Kuban Kabardey, vd) birlikte Rusya’ya bağlılık yemini verdiler ve savaştan çekildiler. Ancak 1861’de, karar değiştirdiler ve “Çerkes Özgürlük Meclisi” yönetimine ve savaşa katıldılar. – hcy