Prof. Dr. Tharkoho Yunus: Adıge Dilbilimci…

Kişiyi kişi yapan aklı ve bilgisidir. İnsanı güzelleştiren ve doğru işler yapmasını sağlayan şey yaşam biçimi, davranışı ve insanlığıdır.

Tharkoĥo Yunus (Yunıs) 17 Ağustos 1928’de Adıgey’in Askalaye köyünde doğdu. Adıgelik yanı gelişmiş ve köyde sayılan bir çiftçi ailesinde büyüdü.

Tharkoho Yunus 1935 – 1942 yıllarında Askalay köy okulunda okudu. 1943 – 1945 yılları arasında kolhozda (köy tarım kooperatifinde) çalıştı, ardından Penejıkoye orta okulunu bitirdi. Daha sonra Maykop İlköğretmen Okulu’na kaydoldu. Burada zeki ve bilge kişilerle karşılaştı, iyi ve örnek öğretmenlerden ders aldı. Bunlardan biri Adıge dili ile edebiyat derslerini okutan Musa kızı Haţane Ayşet idi. Bu öğretmeni Yunus’a Adıge dili ile Adıge edebiyatını sevdirdi. İlköğretmen okulunu bitirdikten sonra, 1951’de Maykop Devlet Öğretmen Enstitüsü Rusça bölümüne (fakülte) alındı.

Yunus ilköğretmen okulu ve enstitü öğrenciliği sıralarında şiirler yazmaya, edebiyat seminerlerine katılmaya ve yazılarını Adıge gazetesinde yayımlamaya başladı. 1950’de Yunus’un “Sotsialistiçeske Adıgey” gazetesinde “Txıĺ pĺıj” (Kızıl Kitap) adlı şiiri yayımlandı. Bu şiiri yayımlanmış ilk yapıtı oldu. Enstitü öğrencisi iken Tharkoho Yunus’tan Rus yazarı Piyotr Pavlenko’nun “Степное солнце” (Bozkır Güneşi) adlı uzun öyküsünü Adıgeceye çevirmesi istendi. Yunus okul sonrası Maykop’taki Adıge Kitap Basımevi’nde işbaşı yaptı, çeviri işini tamamladı, 1951’de Adıgece olarak verdiği “Tığer taŝhağ” (Güneş Başucumuzda) adla bu uzun öykü yayımlandı. Yunus önünde beliren görevleri, eğitim sorunu ile birlikte yerine getirmeyi başarıyor. Ayrıca toplum işleriyle de ilgileniyor, andiline olan sevgisi günden güne artıyordu.

Tharkoho Yunus öğretmen enstitüsünü bitirdikten sonra Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü’ne alındı. Enstitünün işlerinde aktif olarak görevler alıyordu. O sıralar hazırlanmakta olan “Adıgece-Rusça Sözlük” yazımı işinde de çalıştı. Genç öğretmen bu ve benzeri konularda bazı deneyimler kazandı: İlköğretmen okulu öğrencisi iken Yunus sözcük derlemeleri yapıyor, ayrıca “Sots. Adıgey” gazetesinde (- şimdi “Adıge mak”-) çeviri işlerinde çalışıyordu.

Gazetede çalışırken çeviri işinde deneyim ve beceri kazandı, bilimsel makaleler, araştırmalar ve değişik sözlükleri karşılaştırma ve hazırlama gibi konularda yararlı oldu. Değişik konularda makaleler, bilimsel çalışma özetlemeleri yapıyor, şiirleri gazetede yayımlanıyordu. Sözlük 1960’da Moskova’da yayımlandı.

Enstitüyü bitirdikten sonra Tharkoho Yunus değişik işlerde çalıştı, ancak bilimi seçti, yaşadığı sürece bilime bağlandı ve önemli katkılarda bulundu.

Birkaç yıl içinde bir araya getirdiği değişik belgelere dayanarak K’emguy lehçesi üzerine bir tez hazırladı, 26 Kasım 1965’te Sovyetler Birliği Dilbilimleri Akademisi’ne bağlı Moskova’daki Dilbilimleri Enstitüsü’nde tezini verdi ve dilbilimleri doktor oldu. Bu tarihten başlayarak Yunus Adıge dilinin bilimsel analizi alanında çalışmaya başladı.

Yunus 1967 yılında Maykop’a döndü, Adıge Bilimsel Araştırma Enstitüsü’ne atandı ve 50 yıl üzeri orada çalıştı.

Yunus Adıge leksikolojisi, leksikografyası, stilistiği, diyalektolojisi ve o kuralların (xabze) kültürü alanlarında çalıştı. Bu konulara ilişkin birçok kitap yazdı ve yayımladı: “Leksik. Stilistik. Geleneğin Kültürü” (1977), “Становление стилей и норм адыгейского литературного языка” (Adıge Edebiyat Dilinde Üslup ve Normlarının Oluşumu) (1982), «Очерки по грамматической стилистике адыгейского языка» (Adıge Dilinin Gramer Üslubu Üzerine Denemeler) (1990), “Стилистика адыгейского языка» (Adıge Dilinin Üslubu) (2003), vd yayımladı. Bu arada çok sayıda sözlük yazımında da aktif olarak görev aldı, bir başına sözlükler yazdı ve yayımladı:

“Урыс-адыгэ гущыIалъ” (Rusça-Adıgece Sözlük) (1960), «Адыгэ- урыс гущыIалъ» (Adıgece-Rusça Sözlük) (1975), «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущыIалъ» (Adıgecenin Anlatım Bilimi Sözlüğü) (1980), «Адыгабзэм исинонимхэм ягущыIалъ» (Adıge Dilinin Eşanlamlı Sözcüklerinin Sözlüğü) (1988), «Адыгэ-урыс гущыIалъ» (Adıgece-Rusça Sözlük) (1991), «Урыс-адыгэ гущыIалъ» (Rusça-Adıgece Sözlük) (2004, 2015) iki cilt, vd.

Tharkoho Yunıs Adıge bilim insanlarıyla. Sol baştaki dilbilimci Ğış Nuh

1966’da Tharkoho Yunus yeni bir konuya geçiş yapıyor- Adıgecenin sinonimleri (eş anlamlı sözcükler). Her dilde olduğu gibi Adıgelerde de eş anlamlı sözcükler bulunduğunu vurguluyor, bu alanda Adıgecenin zengin bir dil olduğunu kanıtlıyor. Eş anlamlı sözcüklerin dili güçlendirdiğini belirtiyor. Bunların dilin zenginliği ve güzelliği açısından önem taşıdığını (değişik bakış açılarını da dikkate alarak) açıklıyor, kendi yaklaşım biçimini genişliğince ortaya koyuyor.

Adıgecedeki eş anlamlı sözcükler üzerine değişik sorunları inceleyen birçok çalışması bulunuyor. Teorik yazıları dışında Tharkoho Yunus’un sinonim (eşanlamlı) sözlükler de yayımladı.

1968’de Tharkoho Yunus çalışmaları arasına yeni bir konu ekliyor – Adıge dilindeki frazeologizmler (deyimler, deyimcilik). Dildeki sözcükleri derlerken ve incelerken, onların anlamları ile yarışan, karşı duran (апеIэрэ) bitişik sözcüklerin (frazeologizmleri) dışlanamayacağını, onların dili zenginleştirdiğini ve daha düzgün bir anlatım gücüne kavuşturduğunu belirtiyor. Dildeki deyimler yeterince kavranmadığı, onları kolaylıkla kullanamadığında, konuşma dilindeki doğruları kavramak zorlaşır.

Adıgecedeki frazeoloji (deyim bilimi) ile ilgili çalışmaları başlıyor: «Синтаксические функции фразеологизмов в адыгейском языке» (Adıge dilinde deyimsel birimlerin sözdizimi anlamında işlevleri) (1971), «Преобразование фразеологизмов как стилистический прием» (Stilistik bir araç olarak deyimlerin dönüşümü) (1972), «Адыгабзэм ифразеологизмэхэм яхьылIагъ» (Adıgece deyimler üzerine) (1968),vd. Bunları sözlükler izledi: «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущыIалъ» (Adıgece Deyimler Sözlüğü) (1980). Bu sözlükte alfabetik sıraya koyarak 1700 deyimi ve açıklamasını veriyor. Yazar Adıgece deyimlerin doğuşu, deyimleri belirleme, açığa çıkarma, sözcük ile deyimin karşılıklı durumu, deyimlerle atasözleri, deyimlerin sinonimleri (eş anlamlı), omonim (anlamdaş) ve antonim (zıt anlamlı sözcükler), deyimlerin varyantları ve onların stilistik olanakları, deyimlerle onlar arasındaki farklılıklar belirtiliyor.

1971’de Tharkoho Yunus Adıgecenin sanatsal olanaklarını belirleme konusunu ele alıyor ve bilimsel makaleler yazıyor: : «Бзэр — художественнэ амалышIу» (Dil – Sanatsal Bir Kaynaktır) (1971), «ЦIэ ушъэфынымрэ чIэгъчIэлъыбзэмрэ яхьылIагъ» ( Ad gizleme ve gizli (mecazi) dil üzerine) (1972), «Зэгъэпшэныр — жэбзэ щэрыом иамал» ( Karşılaştırma – Doğru konuşma olanakları) (1972), ГущыIэм щэрыогъэ кIуачIэ къезытырэр» (Sözcüğe doğru bir güç katan şey) (1993), vb. Konuya ilişkin çalışmalarını genişletiyor ve makaleleri «Лексикэр. Стилистикэр. Жабзэм икультур» (Leksik. Stilistik. Konuşma Kültürü) gibi yeni kitaplar izliyor. Sanatsal dile ilişkin çalışmalarını özetleyen «Адыгабзэм икъэ­гъэлъэгъокIэ амалхэр» (Adıge dilini ifade olanakları) adlı kitabını 1994 yılında yayımladı.

Adıge edebiyat dilinin ölçütleri, stillerinin (üsluplarının) neye benzedikleri, bunların yerli yerine oturtulmaları sorunları, dildeki estetik ve güç kaynaklarına ilişkin sorunlar üzerinde Yunus derinlemesine çalışmalara başlıyor. 1972’de stilistik konulu çalışmalarını art arda yayımlıyor.

Tharkoho Yunus’un en önemli çalışmalarından biri de «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» (Adıge edebiyat dilinin üslup ve normlarının oluşumu) adlı doktora tezidir. Doktora tezi Adıge edebiyat dilinin ölçütleri ile biçemine (stiline) ilişkindir. Tez Moskova’daki Dilbilimleri Enstitüsü’nde görüşüldü ve Yunus bilim doktoru adayı unvanını aldı. 1982’de «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка»

(Adıge edebiyat dilinde üslup ve normlarının oluşumu) kitabını yayımladı. 2003’te «Стилистика адыгейского языка” (Adıgecenin Stilistiği) adlı büyük ve önemli çalışmasını yayımladı.

Yunus eğitim – öğrenim görevini de ihmal etmiyordu. Adıge Devlet Üniversitesi ile Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi’nde yıllarca ders verdi, Maykop’taki Cumhuriyet Gimnazyasında öğretmenlik yaptı. Yunus’un yetiştirdiği doktora öğrencileri tezlerini verdiler. Ben de onlardan biriyim. Bana ders verdi, benim baş bilim danışmanım, hocam oldu. Tharkoho Yunus gibi büyük bir bilim insanı ile birlikte çalıştığım için gurur duyuyorum.

Büyük araştırmalar içindeki bu büyük bir bilim insanı okulları unutmadı ve ihmal etmedi. Eğitim programları, okuma kitapları, Adıgece eğitim için yardımcı ders kitapları yazdı. Bunlar öğretmen ve öğrenciler için önemli kaynak kitaplardan oldular. Tharkoho Yunus’un yazdığı ve yayımladıdığı kitaplardan bazıları: “Adıgece. 5. sınıf” (1993), “Adıgece dersler için yardımcı kitap. 3. sınıf” (1978), “Adıgece yardımcı ders kitabı. 5. sınıf” (1993), “Karşılıklı Adıgece konuşma kuralları” (1994), “Adıgece test soruları yanıtları. 5 – 11 sınıflar öğretmenleri için (1997), vd.

.

Yunus diasporadaki hemşerilerimizi de unutmadı. 1991’de Türkiye’ye gitti, dönüşünde oradaki Adıgelerin yaşamı, kültürü ve dilleri üzerine izlenimlerini dile getiren “Адыгэгур къытео” (Adıge Yüreği Çarpıyor) adlı kitabını yayımladı.

Araştırma ve öğretmenlik işleri yanında Yunus, toplumsal konularda da çalışıyor ve elinden geleni esirgemiyordu. Yıllarca Adıge Xase üyeliği yaptı. Ciddi çalıştı, çalışmaktan zevk alıyor, yorulmak nedir bilmiyor ve ulusuna hizmet ediyordu.

Tharkoho Yunus dilbilimi alanında zirveye çıkmış biri: Dilbilimleri doktoru, profesör, Dünya Bilimler Akademisi akademisyeni, Adıge Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu kıdemli bilim emekçisi, “Adıgey’in Onuru” (Адыгем и Щытхъузехь) madalyası sahibi, Askalaye köyünün saygın hemşerisi idi ve ona büyük bir saygı duyuluyordu.

Yumuşak başlı, alçak gönüllü, kavrama yeteneği gelişmiş, çalışma arkadaşlarına saygı duyan ve doğruluk yolundan ayrılmayan biriydi. Yunus örnek alınması gereken bir insandı. Adıge geleneklerine bağlı ve uygun yaşayan kişilerden biriydi. Biz öğrencileri, onu bu yönleriyle anımsıyoruz.

Tharkoho Yunus aramızda olsaydı, bugün 95 yaşında olacaktı. Artık aramızda değil, ama o, Adıge dilbiliminde derin bir izler bırakmış biri, onun büyük araştırmaları Adıge dilbiliminde derinlemesine yer aldı, çalışmalarına büyük bir değer biçiliyor. Tanıyanları Yunus’u güzel ve iyi yönleriyle anımsıyorlar. Dostların seni böylesine anımsadıkları ve çalışmalarına değer verdikleri sürece, bu dünyadan ayrılmış sayılmazsın. Tanrı seni Cennetine kabul etsin.

Tığuj Goşsim.

Dilbilimleri asistanı.

Not: Rahmetli bilim insanımız Tharkoho Yunıs’ın “Adıgece – Rusça Sözlüğü” (1991) en iyi başvuru kitaplarımdan biridir. Kendilerini 1992’de Maykop’ta görmüştüm. Işıklar içinde yatsın – hcy

Adıge mak, 16 Ağustos 2023