Bir Adıge Mevlithanla Söyleşi: Guser Fahrettin Abatay
– Sizi tanıyabilir miyiz?
– 1934 yılında Balıkesir ili Susurluk ilçesinin Demirkapı köyünde doğdum. Şapsığların Guser (Гусэр) ailesindenim, adım Fahrettin Abatay.
Dini ve din dışı (ladin) musiki eğitimi aldım. İstanbul’da 7 yıl mevlithan olarak çalıştım, ancak ağır bir hastalık geçirdim. Bunun üzerine mevlithanlığı bırakıp geleneksel kuyumculuk işine başladım ve çok para kazandım, ancak hastalığım ilerledi ve peş peşe ameliyatlar geçirdim, tedavi ve çocuklarımı okutma nedeniyle servetimi eritmiş oldum. Sonunda İstanbul’dan Bandırma’ya geldim. Alacaklarımı alamadığım gibi, önceleri yardımlarda bulunduğum en yakınlarımdan bile bir destek, borç para yardımı alamadım. Para bulamamam nedeniyle kuyumculuğu bıraktım ve bir süre gümüş işi ile uğraşmak zorunda kaldım. Bir dostumun öneri ve desteği ile Hac malzemeleri ticaretine başladım. Bu işte çalışıyorum. Çocuklarımın hepsinin yüksek öğrenim görmelerini sağladım ve hepsini evlendirdim. Allah’a şükür hiçbir şikayetim ve maddi sıkıntım yok.
– Adıgece mevlidi okumanız nasıl gerçekleşti? Anlatır mısınız?
– 1998 yılına değin bir Adıgece mevlit olduğunu ve bazı yerlerde okunmakta olduğunu öylesine duyuyordum ama ötesini bilmiyordum. 1998 yılında Gönen’in Bayramiç köyünden tanıdık bir hemşehrim Arap harfleri ile yazılmış bir mevlit getirdi. “Bu kitapçık, basım parası zar zor bulunup ilkin 500 adet olarak bastırılmış olan Adıgece mevlidin özgün bir nüshasıdır” dedi ve kitabı bana verdi.
Eski yazı biliyordum. Kitabın sonunda bir Adıge alfabesi ve okuma kılavuzu da vardı. Bu yoldan mevlidi bir yıl içinde okumayı başardım ama makamını bilmiyordum. Makamının nasıl olduğunu öğrenmek için tanıdığım bir mevlithan olan Düzceli bir hafızı görmek üzere Bursa’ya gittim. Bana “Böyle eften püften işlerle uğraşıyorsan yazık sana!” dedi, ben de moralim bozulmuş halde geri döndüm.
Şansım varmış, dükkanımı ziyarete gelen Gönen’in genç müftüsü Turgut beye Adıgece mevlidi göstermişim. “Ooo, Düzce’de bu mevlit okunur, hoca mektebinde bu mevlidi okuyanlardan biri de benim” diyerek, yanımda mevlidi kadın ve erkek makamlarıyla Adıgece olarak okumaya başladı. Ben de bu iki makamı tanımış oldum.
– Siz mevlidi Türk makamı üzerinden kasede çekmişsiniz. Niye buna, makamları değiştirmeye gerek duydunuz ki?
– Eskiden söylenmiş Adıgece makamlar modern anlamda günün gereksinimlerini karşılayamıyorlardı. Ben ünlü bestekar Sadettin Kaynak’ın (1891-1961) öğrencisiyim. Dini müzik ve dindışı (ladin) müzik eğitimi almış biriyim. Bütün makamları biliyorum. Adıgece mevlit öyle yazılmış ki, aslında onu bir makamda okumak olanaklı değildi, çelişkili durumlar vardı ve öylesine okunuyordu. Adıgece mevlide 25 makamdan ancak 14’ünü kabul ettirebildim ve bu 14 makamı mevlide uyguladım.
– Bunu nasıl başardınız?
– Başarım dört etkene bağlıdır: Şapssığca’yı ve Osmanlıca’yı, ayrıca makamları bilmem ve bir de mevlithan olmam.
– Şapsığca’nın bu çalışmadaki rolü nedir?
Abzah (Абдзах) diyalektini de bilirim. Köyümüzün yarısı tarafından konuşulur. Abzah (Abadzeh) zaman içinde değişime uğradı ama Şapsığca ilk biçimini korudu. Dilci değilim ama sanırım ifade gücü en fazla olan Adige diyalekti Şapsığca. Mevlit de o lehçede yazılmış.
– Peki, kasetleri nasıl bastırdınız?
– İki yıllık bir uğraştan sonra mevlidi önce kasete aldım. Kaseti hocam Sadettin Kaynak’ın öğrencisi olan ve öğrenciliğinden beri arkadaşım değerli bestekar Amir Ateş’e dinlettim. Amir Ateş benim bestemi beğendi ve o da mevlitte 14 makam bulunduğunu ve mevlidi zenginleştirmiş olduğumu, kimseye söylememiş olduğum halde, hemen saptadı. Ardından çoğaltma arayışı içine girdim. Yayıncılar resmi izin gerektiğini söylediler. İstanbul Müftülüğü’ne başvurdum, orada tanıdık Adıge görevliler de vardı, mevlidi dinlediler, “Çerkesce mevlitten ibarettir, politik yanı yoktur ve basılmasında bir sakınca yoktur” biçiminde bir yazı verdiler. Bu yazıyla Kültür Bakanlığı’na başvuruda bulundum ve “Basılmasında sakınca yoktur” yazısı aldım ve böylece mevlidi iki kaset halinde İhlas yayıncılığa bastırdım.
– Kasetlerinizin satış durumu nasıl?
– Allaha şükür! Adıgelerden çok Adıge olmayanlar alıyorlar. Biliyorsunuz müziğin dili evrenseldir. Kuran’ı her dinleyen anlıyor mu sanki? Sesini dinliyor, “müzik ruhun gıdasıdır” dememişler boşuna. Örneğin birçok Türk de arabasının teybine Adıgece mevlit kasetini takıp yolculuğu boyunca huşu içinde dinliyor. Evinde ve boş zamanlarında da dinleyenler var.
– Daha başka uğraşlarınız oldu mu? Şu anda ne yapıyorsunuz?
– Bazı Adıgece derlemelerim oldu, oluyor da. Bunları kaydediyorum. Çok sayıda öğrenci yetiştirdim. Hala müzik ve makam dersleri veriyorum. Özellikle genç cami imamlarına makama uygun Kuran ve ilahiler okuma gibi alanlarda yardımcı oluyor ve ders veriyorum.
Bu arada Kiril alfabesini de öğrendim, Adıgece kitaplar okumaya çalışıyorum.
– Kanadalı dilbilimci ve yeni ABD Başkanı Barack Obama’nın danışmanı Prof. John Colarusso (1), Adıgece için “Mücevherlerle süslü bir hazine sandığıdır, dillerin Topkapı sarayıdır” diyor. Şapsığca’dan da söz ediyor, Adıgece’nin “Bir diğer özelliği de ses bilgisi sayesinde (-sessiz çokluğu- hcy), kolay bir bilgi aktarımı yapabilmesidir” dedikten sonra, Adıgece’nin “hızlı düşünmeyi” gerçekleştiren “hızlı bir dil olduğunu”, bu alanda “İngilizce’den bile önde olduğunu” söylüyor. Sizin de Adıgece’ye, özellikle Şapsığca’ya ilişkin olarak benzer şeyler söylediğiniz görülüyor. Bu görüşünüzü neye dayandırıyorsunuz, Colarusso’ya mı?
– Öncelikle Adıgece’nin bu özelliğini ortaya çıkaran Dr. Colarusso’ya, bu bilimsel çalışmasından ötürü teşekkürlerimi sunmak isterim. Bunu ilk kez sizden duymuş oluyorum. Gerçekten de öyle, Adıgece güçlü ve zengin bir dil ama gençlerimiz bunun farkında değiller… Adıgece mevlit ile tanışmadan önce Adıgece’nin, özellikle de Şapsığca diyalektinin bu denli zengin bir dil olabileceği aklımın ucundan bile geçmiyordu. Adıgece’yi basit, zayıf bir dil sanıyordum. Mevlit’le tanışınca, Şapsığca’nın ne denli zengin bir dil olduğunu anladım ve çarpılmışa döndüm. Mevlidi Abzah diyalektine de uyarlamaya çalıştım ama Şapsığca’daki tadı/hazzı yakalayamadım, Şapsığca bir rastlantı değil, bilinçli bir seçim olmalı. Bu seçim, alim dedelerimizin yüz yıl önce yapmış olduğu bilinçli bir seçimdir kuşkusuz. 1906’da yapılmış ve mevlit dili olarak ortaya çıkmış bir seçimdir Şapsığca. Ancak, yine Adıgece’yi Türkçe üzerinden öğreten Abzahca iki kaset de hazırlamış olduğumu, bir üçüncüsünün baskıda olduğunu belirtmem gerekir.
– Ne kadar kaset bastırdınız? Ne kadarı satılabildi?
– Bittikçe yeniden kasetleri bastırıyorum. Şu ana kadar 10 bin dolayında bastırmış bulunuyorum, bir bölümünün parasını henüz alamadım. Çok geniş bir Adıge hemşeri kitlemizin olduğunu düşündüğümüzde, elbette ki bu sayı yetersiz. Tanıtım ve dağıtım olanağım yok, reklam için de büyük para gerekli. Sağ olsunlar İstanbul, Adana ve Bursa gibi yerlerde, gençler dışında, kasetleri benden alıp eşe dosta ulaştıran ve yardımlarını esirgemeyen varlıklı hemşerilerim de var. Hepsine teşekkür borçluyum.
– Çocukluğunuzda Kafkasya’dan sürülmüş ve sağ kalmış kişilerle de tanışmış olmalısınız, değil mi?
– Elbette. Çocukluğumda Kafkasya’dan gelmiş hayli yaşlı kişi vardı. Örneğin babaannem Sıvsıv (Цыуцыу) ve onun annesi Nenejsuk (Нэнэжъц1ык1у) da sağdı.
– O konuda biraz ayrıntı verir misiniz?
– Babaannem Sıvsıv Kafkasya’dan ayrıldığında 17 yaşında imiş, 1956 yılında 109 yaşında vefat etti. Annesi Nenejsuk ise, kızından yaklaşık 15 yıl kadar önce, o da 112 yaşında öldü. İkisini de anımsıyorum. Nenejsuk ile evlerimiz karşı karşıyaydı. Nenejsuk kümesimize girip yumurta alır, gelinine pişirtip yerdi. Bir avuçluk yaşlı bir nine olmuştu. Son yıllarında unutkan, çocukları ile torunlarını karıştırır olmuştu.
– Peki Kafkasya’dan ayrılışları nasıl olmuş?
– Daha iyi anlaşılsın diyerek olayı babaannemin ağlayarak bana anlattığı gibi kendi ağzından aktarayım:
“Kafkasya’dan ayrıldığımda henüz 17 yaşında genç bir kızdım. Köyümüz Şapsığ memleketinde sahile yakın bir yerdeydi. Biz, en son göç eden postaydık, diğerleri bizden önce gitmişlerdi.
Gemi iskeleye yanaştı. Askerler süngülerini taktılar, etrafımızı çevirerek bizi gemiye doğru sürdüler, gemiye binmemizi istediler. “Çabuk çabuk!” anlamında süngü sallıyorlar, batıracaklarmış gibi hareketler yapıyorlardı. Önce kadınları ve çocukları gemiye bindirdiler. Hiçbir itiraz kabul etmiyorlardı, ana baba günüydü. Sadece istavroz çıkaranları “Siz kalabilirsiniz” diyerek bırakıyorlardı. istavroz işareti yapıp din değiştirerek kalanlar da oldu.
Gemi tıklım tıklım insanla dolduruldu. Son gemi olduğundan, sahildeki herkes, son bireyine değin gemiye bindirildi. Gemide bir uçtan öbür uca gitmek değil, kımıldamak bile olanaksızdı. Yolda büyük bir fırtınaya yakalandık, korkunç dalgalarla boğuştuk, içimiz dışımız çıktı ve batma tehlikeleri geçirdik. Yarı yolda ekmek ve su namına bir şey kalmadı. Öldürmeyen Allah öldürmüyor. Nasıl hayatta kaldık bilemiyorum…
Yolculuk sırasında doğum yapan kadınlar izdihamdan öldüler bebekleri de ezildiler. Ben bunların iki üç tanesini gördüm. Bir hafta kadar sonra ölümler kitleselleşti. Geminin yan taraflarında oturanlar ölü bebekleri elden ele geçirerek denize atıyorlardı ama iç kısımlarda ve ortalarda oturanlar onu da yapamıyorlardı. Ortalık ölü ve kenef kokusundan nefes alınamaz hale gelmişti. Derme çatma bir gemi de olsa, bereket üstümüz açıktı. Sağ kalmamız buna bağlıydı. Yoksa havasızlıktan boğulurduk.
Yolculuğun onuncu gününde Köstence’ye vardık, ancak gemidekilerin yarısı ölmüştü, kalanı da yarı ölü durumdaydı.
Bizi kıyıya aldılar. Hekimler ölüleri ve canlıları ayırdılar; tedaviye başladılar. Bizi çadırlara yerleştirdiler, ilaç ve yiyecek verdiler.
– Peki sonra ne oldu?
– Adıgeler olarak üç yıl boyunca Romanya, Bulgaristan, Sırp diyarı ve Makedonya’da perişan bir biçimde dolaşıp durduk. Kent ve köylere ayak basmamız yasaktı. Hiçbir yardım almıyorduk. Başımızdaki yaşlılarımız “Şu ot yenebilir, toplayıp yiyin” dedikçe yiyor, ayakta kalmaya çalışıyorduk. Ölülerimizi elbiseleriyle birlikte gömüp yola devam ediyorduk. Ölülerimizin yerleri bile belli değildi.
Üç yıl sonra Serez‘e (2) vardık ve orada boş bir yer bulup oraya yerleştik. 93 Harbi’nden (1878’den) sonra, devlet eliyle Serez’den kaldırılıp Balıkesir’e getirildik. Hepimiz Şapsığ idik.
Susurluk’a yerleşme
– Köyünüz nasıl kuruldu?
– Balkanlar’dan gelen Şapsığlar, Balıkesir’de 15-20 hanelik guruplar halinde Karamanköy, Atanaz, Ayşebacı, Üçpınar gibi eski yerli/Manav köylerine dağıtıldılar ve oralarda üç yıl boyunca boğaz tokluğuna ırgatlık yaptılar.
Bu zorlu üç yılın sonunda, Kafkasya’dan Mısır’a giden ve orada El Ezher’de okumuş olan dört Abzah genci Balıkesir’e geldi ve bu perişan durumumuzu gördü. Başlarında Bersbi Hace vardı, diğerleri de Hacı Ahmet Efendi, Hafız Tahir Efendi ve Hacı Ömer Efendi idi. Gurup sonunda şimdiki Demirkapı köyünün bulunduğu yeri, yerleşme yeri olarak seçti. O zamanlar oraları Ömerköy ağalarının merası (otlakları) imiş.
Bersbi Hace, gizli olarak, habercilerle bütün Adıgeleri, tarihi bildirilen bir gece için şimdiki Demirkapı köyü yerine gelmelerini bildirdi. O gece bütün Adıgeler her şeylerini toplayıp söylenen yere geldiler ve bir gece içinde Demirkapı köyü oluştu. Ömerköy ağaları çok bozulmuşlardı, ama bir şey yapacak durumda da değildiler. Bir heyet gönderip Bursa Valisi’ne başvurdular: ”Acayip giyimli ve anlaşılmayan bir dilde konuşan bir sürü insan meralarımızı zapt etti“ diye şikayette bulundular.
Vali durumu bir yazıyla İstanbul’a, başkente bildirdi. İstanbul’dan bir paşa geldi. Paşa’ya, Sultançayırı köyünün üstündeki Kadıkırı (3) denilen köyün yüksekçe bir sırtından arazi gösterildi. Karşılayıcı Adıgelerin başındaki yaşlı:
– Velahe paşe, benım Tırkubzem bı kadar, maç’e (Paşa, benim Türkçe’m bu kadar, zayıf) dediğinde, Paşa durumu anladı:
– Адэ шъузэрэ адыгэр шъыдэ ипэрапш1эу къысэшъумы1уагъ? (Peki, Adıge olduğunuzu niye baştan bana söylemediniz?) demiş. Açıklamaları dinlemiş ve araziyi incelemiş. “Bu arazi çok geniş bir yer, bir tek köy, Ömerköy için fazla, hepinize de yeter” diyerek sınırları çiziyor ve “Bu yer artık sizin, döndüğümde, başka Adıgeler de göndereceğim, onları da aranıza alırsınız”, diyerek zabıt tutuyor ve geri dönüyor.
Daha sonra İstanbul taraflarından Kafkasya’dan çıkarılan Abzah (4) muhacirler de geliyorlar, köyümüze ve başka köylere yerleşiyorlar. Onlara da toprak veriliyor.
1951’de de bir Bulgar göçmen grubu da devletçe köyümüze yerleştirildi, bunlar Adıgeleştiler, Adıgece konuşabiliyorlar…
– Yerleşime önderlik eden bu din adamları da köyünüze yerleştiler mi?
– Evet. Hocam rahmetli Hafız Hasan Efendi’den dinlediğime göre, bütün kış boyunca İstanbul’dan gelen din alimleri hocamın hocası olan Hacı Ahmet Efendi’nin evinde toplanır, dini istişareler/konuşmalar yapar, kitaplar okurlar, zikirler yaparak kışı geçirirlermiş. Ortak dilleri Arapça imiş. Çünkü bazıları yeterli Türkçe, bazıları da Adıgece bilmezlermiş…
– Köyünüzün şimdiki durumu nedir?
– Köyümüzün yarısı Abzah, kalanı da Şapsığ’dır. Diğer köylerimizin kimi Şapsığ, kimi de Abzah’tır, kimi de karışıktır. Bizim dışımızda Vıbıhlar Manyas ve Gönen’e, Bjeduğlar da Biga yöresine yerleştiler. Ancak oralarda da Şapsığ ya da Abzah köyleri var.
Köyümüz bir ara 500 haneli ve 2 bin nüfuslu bir köy idi. Şimdi kentlere göç nedeniyle köy nüfusu azaldı (2000 yılında: 642, 2007’de de: 526). Ancak bayram, düğün ve cenaze gibi önemli günlerde ve yazları köy nüfusu artar.
_____________
1. Prof. Dr. John Colarusso, Çerkesce’nin Geleceği (Адыгабзэр зыдак1орэр), Nart dergisi (Нарт журнал), sayı 51;57-58. Rahmetli Abatay’ın konuşma dili Abzahca idi, mevlitteki Şapsığca sesleri teleffuz etmesi için, Bandırma merkezde olduğum sıralarda kendisine yardım ettiğim durumlar oluyordu. Annesi ve eşi Abzah olduğu için Şapsığca sesleri telaffuzda güçlük çekiyordu – hcy
2. Serez-Şimdi Yunanistan’da Selanik ile Kavala kentleri arasında bir küçük kent (Серез, Юнаным Селаник пэблагъэу зы къэлэ ц1ык1у).
3. Къадыкъыры-Унэгъо 60 фэдиз абдзэхэ пщыл1 зак1эу зы адыгэ къоджагъ. Яч1ыгухэр Ерыкухэм (Yörük) яращэхи зягъэк1одыжьыгъ (Kadıkırı – 60 haneli ve tamamı Abzah kölelerden oluşma bir köy idi, sonraları topraklarını Yörüklere satıp dağıldılar).
4. Bu Abzahlar 1880’lerde Kafkasya’dan Türkiye’ye göç eden Adıgelerdir (Мы абдзахэхэр 1880 илъэсхэм урысхэм Къафкъасием къырафыгъэ адыгэхэр арэу хъунхэ фай).
Düzeltme (Гъэутэрэзыжьын): Adıgece mevlit 1906’da 500 adet basılmıştır. Sayıyı yanlış olarak 800 olarak vermiş oldum, düzeltir okurlarımdan özür dilerim. İkinci baskı 2000 yılında Türkçesi ve özel Latin yazılışı ile birlikte yeniden basılmıştır (Адыгабзэ мэулыдыр япэм 500-эу тырадзэгъагъ; ят1уанэрэ тедзэгъор 2000 илъэсым латин хьарфхэмк1э итыркубзи ч1ыгъоу тырадзагъ).
Not: Söyleşi ilkin Circassiancenter’de yayımlandı. – hcy
ХьДжЙ: О ухэт?
ГФА: 1934 илъэсым Сусырлыкъым и Демыркъапы къуаджэм сыкъыщыхъугъ.Сы шапсыгъ,сил1акъо Гусэр,сиц1э Фахьрэттин Абатай.Диным пылъ е пымылъ (ладини) музык сджыгъ.Истанбыл илъэсибл мэулыд еджак1оу (мэулыдхъанэу) 1оф щысш1агъ,ау уз ае къысэк1угъ.Мэулыд еджэныр згъэт1ылъынэу дышъэк1/дышъэ ш1ын,щэн-щэфэн 1офым сыпыхьагъ,бо парэ/ахъщэ къэзгъэхъагъ,ау сиуз лъык1отагъ,зэк1элъык1оу зыт1ущэу операцие/уп1эн сыхъугъ,къэзгъэхъагъэр сыхъужьыным,сик1алэхэр езгъэджэным тэзгъэк1одагъ.Бандырмэм сыкъек1ужьыгъ.Ахъщэ е дышъэ зестыгъэхэм къысятын фаер къысатыжьыгъэп,сыздэ1эпы1агъэ синэ1уасэхэми зяушъэфыгъ.Ахъщэ зэрэсимы1эжьым къыхэк1эу тыжьын 1офым сыпыхьагъ.Синэ1уасэгорэм идэ1эпы1эгъуджэ хьаджэ материал щэн-щэфэн 1офым сыпыхьагъ.Сик1алэхэр езгъэджагъэх,зэпстэуми къязгъэщагъ.Тхьамк1э шыкур сэ1о,къиным сыхэк1ыжьыгъэу сыхъугъ.
ХьДжЙ: Адыгабзэ мэулыдым тощтэ уеджэнэу ухъугъ? Къытфэп1отэна?
ГФА: 1998 илъэсым нэсыфэ зы адыгабзэ мэулыд зэрэщы1эр,загъорэ к1ып1эхэм зэрэщеджэхэрэр зэхэсхыщтыгъ,ау нахьыбэ сш1эщтыгъэп.А илъэс дэдэм Гунэн и абдзэхэ къуаджэу Байрамич щыщэу синэ1уасэ горэм арап хьарфхэмк1э тхыгъэу зы мэулыд къысфихьыгъ.“Мы тхылъ ц1ык1ур 500 япэ тырадзагъэ,тедзапк1э ахъшэр ерагъэу зэрагъэу1угъэ Адыгэбзэ мэулыдым щыщэу зы оригинал номер” къыси1уи тхылъыр къыситыгъ.Арап тхыбзэр сш1эщтыгъ,тхылъым ик1эджэ щыгъэгъуазэ и1агъ.Зы илъэс къынэужь мэулыдым седжэшъоу сыхъугъ,ау имэкъамэ сш1эщтыгъэп.Зэзгъэш1эн фэш1к1э Бурсэм сык1уагъ,ащ Дузджэм щыщэу синэ1уасэ мэулыд еджак1огорэ дэсыгъ.”Мощтэу пк1э зыхэмылъ хъушъутым сышъутым 1офмэ яуж уитыныр губгъэнба “ и1уи къысэц1эц1агъ.Бо сигу хэк1ыгъ.
Зы мафэ горэм ныбжьык1э дэдэу Гунэн имуфт Тыркут Ефэндыр сядэж ситучан къы1ухьагъ.Адыгабзэ мэулыдыр ащ езгъэлъэгъугъ.”О-о-оу,мы мэулыдым Дузджэмк1э щеджэх,сэри хъоджэ мэктэбымк1э мы мэулыдым еджагъэмэ сящыщ” къыси1уи сядэжьк1э бзылъфыгъэ мэкъамэрэ хъулъфыгъэ мэкъамэмэ атэтэу къяджагъ.Сэри мы мэкъамэхэр зэхэсхыгъэу сыхъугъ.
ХьДжЙ: О мэулыдыр тырку мэкъамэк1э укъеджэу тырябгъэдзагъ. Мэкъамэхэр сыдэ зэпхъок1ыгъэ?
ГФА: Ипэм яусыгъэ мэкъамэжъхэр тимафэ ищык1агъэхэр игъэсэк1эн илъэк1ыщтэп.Сэ усэк1ошхоу Садеттин Кайнак (1891-1961) ригъэджагъэмэ зык1э сящыщ.Дин музыкрэ мыдин (ладин) музыкрэ сджыгъ.Мэкъамэ пстэури сэш1э.Адыгэбзэ мэулыдэр зэрэтхыгъэм тэлъытагъэу зы мэкъамэк1э тэрэзэу уеджэн плъэк1ыщтэп,зэмызэгъырэ лъэныкъохэр мымак1эу хэтых,к1о сыдми ащтэу еджэщтыгъэх.Адыгэбзэ мэулыдым мэкъамэ 25-м щыщэу 14-р езгъэзэгъыгъ.
ХьДжЙ: Мы 1оф къиныр тощтэу бгъэсэк1энэу ухъугъ?
ГФА: 1офыр згъэсэк1эныр факторипл1ым епхыгъ:Шапсыгъабзэмрэ Османлы бзэр (ижърэ тыркубзэр) ик1и мэкамэхэр сэш1эх,ащ къынэужьым сымэулыдхъан (мэулыд седжэу сыщыт).
ХьДжЙ: Шапсыгъабзэм тощтэу иш1уагъэ къэк1уагъ?
ГФА: Абдзэхэ диалектыр сэш1э.Тикуаджэ изныкъор регуща1э.Абдзэхабзэр зэманым ик1оц1ык1э зэхъок1ы,ау шапсыгъабзэр ипэрэ ш1ык1эм тэтэу ,зипкъ итэу къэнэжьыгъ.Сэ бзэ лъэныкъомк1э ш1эныгъэ си1эп,ау гук1аер анахь пыта1оу къэз1отэшъурэ адыгэ диалектыр шапсыгъабзэр ары.Мэулыдыри шапсыгъабзэу тхыгъэу щыт.
ХьДжЙ: Кассетхэр тощтэу тыражъугъэдзагъ?
ГФА: Илъэсит1у сытэлэжьахьыгъи мэулыдыр кассетым ысдзагъ.Кассетыр сихъоджэ Садеттин Кайнакым къысдыригъэджэгъэ синыбджэгъу усак1о (композитор) Амир Атешым фэсхьи езгъэдэ1угъ.Амир Атешым,мэулыдыр сигу е1угъ,мэкъамэ 14-джэ укъеджагъ,мэулыдыр бгъэбаигъ къыси1уагъ.Сэ мэкъамэ 14 хэслъхьагъ с1уагъэп,ежь псынк1э дэдэу къигъотыгъ.Ащ нэужьым кассетхэр тыразгъадзэу згъэбэгъон 1офым сыпыхьагъ.Тэдзэгъэн фэш1к1э изин къыдэхыгъэн фай къыса1уагъ.Истамбыл муфтым сык1уагъ,а ч1ып1эм адыгэхэри исыгъэх,мэулыдым къедэ1угъэх. Адыгабзэ мэулыд ны1эп,политик лъэныкъо хэлъэп,тэбдзэным емык1у хэлъэп” и1оу зы тхыгъэ къысатыгъ.Мы тхыгъэр к1ыгъоу Культур министрэм/1оф еплъып1эм сык1уагъ. “Тэпдзэнк1э емык1у хэлъэп” и1оу тхылъ къысатыгъ.Мэулыдыр кассетит1оу Ихьлас тедзап1эм тырезгъэдзагъ.
ХьДжЙ: Кассетхэр ощэшъуа?
ГФА: Тхьам шыкур фэсэш1ы!Адыгэмэ анахьыбэу мыадыгъэмэ кассетхэр ащэфы.Музыкыр хэти ибз.Къур1анмым едэ1урэхэр яш1эу едэ1уха?Макъэм едэ1ух,пк1э хэмылъэу ”Музыкыр гум ищхэгъу/и1эзэгъу “ я1уагъэп.Гущы1эм пае аджи лъэпако щы1,ику исэу кассетым ягуапэу едэ1ухэу ку зифыхэри мак1эхэп.Иунэк1э мэулыдым едэ1ури мак1эп.
ХьДжЙ: Пэмык1 пш1эрэ 1офхэр щы1а? Джы сыд пш1эрэ?
ГФА: фолклорик материалхэр сэугъои.Бо к1алэ езгъэджагъ.Музык-мэкъамэ десхэр сэты.Ныбжьык1э ефэндыхэм/хъоджэхэм мэкъамэм ек1оу Къур1анрэ илахьихэр (тхьэлъэ1у усэхэр) еджэнхэмджэ дэ1эпы1эгъоу сяфэхъу.
Урыс тхыбзэр зэзгъэш1агъ
Нот: Япэрэм къык1элъык1орэ пычыгъомк1э 1864 илъэсым Адыгэим (Чэркэсыем) къырагъэк1ыгъэ,хъугъэ-ш1агъэр инэхэмк1э зилъэгъугъэ инэнэжъ къи1уагъэу къысфи1отагъэхэр къэстыщт.Хьапый Джэудэт.
CircassianCanada sitem Tha yeghepso yeseIo. Fahrettin Hocem Tha yeghepso yeseIo. Cevdey Biy Tha yeghepso yeseIo. Bo daxe xhughe. roportajer yikIe zernesıte merakh seshIı. A mekhamexew zigughu yishIırexer ti Adige schalexem yarighashIeme lheshew tiguape xhuni. A yape dedew Adigece yatxıghem yashısh zifiore mewlid txilheri mıqodew shıeze yejı zı khızfighenejew yi shıpkhe Adigey muzem zı fighahıshughayem shIushe xhutıgh. Lhes tıkIegushIukIıgh.
Bram Alaudin
CircassianCanada ситэм Тхьэгъэпсэу есэ1о. ФахьрэттиН Хъоджэм Тхьэ егъэпсэу есэ1о. Джэудэт Бий Тхьэ егъэпсэу есэ1о. Бо дахэ хъугъэ. Репортажыр ик1ьэ зэрэнэсыщ мэракъ сэш1ы. А мэкъамэхэу зигугъу иш1ырэхэр ти Адыгэ к1алэхэм яригъаш1эмэ лъэшэу тигуапэ хъуни. А япэ дэдэу Адыгабзэу ятхыгъэм ящыщ зыфи1орэ мэулыд тхылъри мык1одэу щы1эзэ ежь зы къызфигъэнэжьэу и шъыпкъэ Адыгей музеим фигъахьышъугъагъэмэ ш1уш1э хъутыгъ. Лъешэу тык1эгуш1ук1ьыгъ.
Брам Алаудин
CircassianCanada sitesinden Allah razı olsun. Fahrettin Hoca, Allah senden razı olsun diyorum. Cevdet beye de Allah senden de razı olsun diyorum. Çok güzel bir çalışma. Röportajın sonunu merakla bekliyorum.
-Fahrettin Hoca’nın- sözünü ettiği o makamları Adige çocuklarına da öğretebilse, hepimiz çok memnun kalırız. İlk basıma ait olduğu söylenen mevlit kitabının bir nüshasını, korunması bakımından Adigey müzesine göndermesi, bir nüshasını da kendisinde bırakması çok yerinde olurdu. Bu çalışma nedeniyle hepimiz gurur içindeyiz.
Bram Alaudin
Not: Kiril yazılışı ve Türkçe çevirisi HAPİ Cevdet Yıldız’a aittir).
ХьДжЙ: Канада щыщэ бзэш1эныгъэл1, Амэрикъэ Зэхэт Хэкухэм итхьэмэтак1э Баракъ Обамам иупч1ак1омэ ащыщэу Проф. Джон Коларуссо*, адыгабзэм “лъап1э/дышъэ мыжъохэмк1э гъэдэхагъэу зы хъазнэ, бзэмэ яТопкапы/Паштыхь сэрай” лъытэныгъэр къыреты ик1и шапсыгъабзэм къытэгущы1ахьы. Адагъабзэм “изынэмык1 лъэныкъогъуи, имэкъэ баигъэм къыхэ1эу, зы ш1эн гупщысэр, зы зэгъаш1эр эш1эх дэдэу зы пэмык1ырэм зэрэ1убгъэч1эн зэрэплъэк1ырэр ары” е1о, ащ нэужым адыгабзэр “псынк1э уегупщысэн плъэк1ыныр п1э къырилъхьэу зыбз”, инджылызбзэм нахь псынк1эу пш1эн фаер уигъэш1эшъунэу зыбз е1о . Ори адыгабзэм/шапсыгъабзэм ехьыл1агъэу ащ фэдэ гущы1эхэр къэо1о. Мыр сыдым еупхэу къап1орэ, Коларуссом еопха?
ГФА: Япэдэдэу адыгабзэм мы изык1ок1эшхо лъэныкъор къыч1эзыгъэщыгъэ Др. Коларуссом, мы и1эш1агъэ къыхэк1эу тхьэуегъапсэу есэ1о. Ащ иц1э о къэп1уагъэу джы зэхэсэхы. Ар шъыпкъэ дэд, адыгабзэр бо бзэ дах, к1ок1эшхо хэлъ, ау тиныбжьык1эмэ ащ гулъатэшъу гущэп…Адыгабзэ мэулыдыр слъэгъуным ипэ адыгабзэр/шапсыгъабзэр мыщ фэдизэу зэрэбаир зи гулъыстэгъагъэп. Адыгабзэр зы бзэ тхьамык1эу къысфак1ощтыгъ. Мэулыдым сызшэгъуазэм, шапсыгъабзэм хэлъ к1ок1эшхом гу лъыстагъ, шыблэ еуагъэм фэдэу сыхъугъ. Мэулыдыр aбдзэхабзэуи сыджыным сыпылъыгъ, ау шапсыгъабзэм къитырэ 1эш1угъэр абдзэхабзэм ч1эсхын слъэк1ыгъэп. Шапсыгъабзэр яш1э дэдэу хырахыгъэу къысфэк1уагъ. Шапсыгъабзэр илэсишъэ нахь ипэ, ш1эныгъэ зи1э тятэжъымэ яш1апэу хырахыгъэ зыбзэу хъун фай. Мэулыдыр 1906 илъэсым шапсыгъабзэу утыкум къихьагъэу хъугъэ. Ау тыркубзэм идэ1эпы1эгъук1э абдзэхабзэм тетэу к1элэ ц1ык1ухэм адыгабзэ зэрагъэш1энэу кассетит1у згъэухьазырыгъ, ящанэрэри мымафэхэм тырадзэнэу щыт.
ХьДжЙ: Тэщ фэдиз кассет тырабгъэдзагъ? Тэщ фэдизыри пщэн плъэк1ыгъ?
ГФА: Ухымэ къэс кассетхэр тырасэгъадзэ. Джы нэсфэ мини 10 фэдиз тыразгъэдзагъ зы купым и ахъшэ къыс1уч1эжгъэгоп. Бо адыгэ щы1, мыщ тэлъытагъэу тызегупщысэк1э мы пчъагъэр мак1э. Мэулыд зэрэщы1эр икъунэу згъэ1ун, кассетхэр сыугощын слъэк1ырэп, реклам фэш1к1э ахъшэшхо щы1эн фай. Тхьэ егъэпсэух сэ1о, Истамбыл, Адана, Бурса фэдэ къалэхэм адэс к1алэхэм яфэшъхьафэу, кассетхэр с1ихэу иугощэу, къысдэ1эпы1эу адыгъэ фэш1ыгъэхэри/баехэри щы1эх. Зэпстэуми тхьэр разэ яфэрэхъу сэ1о.
ХьДжЙ: Уик1элэгъум Къафкъасием къырагъэк1ыгъэу мыл1эжьыгъэу ц1ыфхэри плъэгъугъэн фай, арыба?
ГФА: Ары. Сыц1ык1угъэм Къафкъасием къик1ыжьыгъэ ц1ыф ш1ук1ае щы1агъ. Сятэ янэ, синэнэжъ Ц1ыуц1ыурэ ащ янэ Нэнэжъц1ык1урэ псэуагъ.
ХьДжЙ: Ахэр т1эк1у къытфэп1отэна?
ГФА: Сянэп1ашъэ Ц1ыуц1ыур Къафкъасием къызек1ыжьым илъэс 17-м итыгъ, 1956 илъэсым илъэси 109 иныбжьэу л1эжьыгъагъ. Янэ Нэнэжъц1ык1уи, ипшъашъэ илъэс 15 ипэ, илъэси 112 иныбжьэу л1эжьыгъагъ. Т1ури дэгъоу сэш1эжьых. Нэнэжъц1ык1у иунэрэ тэ тиунэрэ зэпэщытыгъэх. Нэнэжъц1ык1у ти чэтэщ къихьэри к1энк1э рихыри инысэ ригъажъэри ищхыщтыгъ. 1эп1о ц1ык1оу хъужьыгъагъ. Ижъышъхьэ щыожьэщтыгъ, ик1алэхэмрэ къорылъф-пхъэрылъфхэр зэхигъэгъуащэу хъужьыгъагъ.
ХьДжЙ: Къафкъасием тощтэу къик1ыжьыгъэхэу къа1уатэщтыгъ?
ГФА: Нахь дэгъоу къыдгуры1он фэш1к1э синэнэжъ инэпсыхэр къык1этэкъоу, гъэу къысфи1уатэщтыгъэхэр ежь ыжьэк1э къыпфэс1отэжьын:
“Къафкъасием тыкъизек1ыж лъэхъанэм илъэс 17 синыбжьыгъ. Тикъуаджэ шапсыгъ хэкум хым пэблагъэу щытыгъ. Тэ яужьыпкъэ дэдэу Къафкъасием къик1ыжьыгъэхэм тащыщагъ, яужы дэдэ тыкъинэгъагъ.
Къуахьыр къы1ухьагъ. Аскэрхэм псэпыджыхэр шъухончхэм пыралъхьагъ, тыкъауцуахьыгъ, къуахьым илъэныкъо тяфэу яублагъ. ”Псынк1э псынк1э!” п1он фэдэу псэпыджхэмк1э къытхэпыджэнхэ фэдэу зяш1ыщтыгъ. Япэ к1алэхэмрэ бзылъфыгъэхэр к1уахьым рагъэт1ысхьагъэх. Урысхэм п1о яхэхьанэу щытыгъэп. Ау истауроз/хьач зиш1и идин зихъожьырэхэр “Шъо шъукъэнэнэу шъуфит, шъукъан” яра1ори къагъанэщтыгъ. Хьач иш1эу идин зэблихъуи къэнэжьыгъэхэри къытхэк1ыгъэх.
Къуахьыр ц1ыфык1э узэдыгъ. Яужьыпкъэ къуахьэу зэрэхъугъэм фэш1к1э хыгъунэм щызэрэугъоигъэ ц1ыф пстэури къуахьым ирагъэт1ысхьагъ. Къухьым къыщыпк1ухьын, зыбгъэхъыен умлъэк1ынэу щытыгъ. Гъогумк1э хыуае аемэ татефагъ, тыч1эбын игъо бэрэ тифагъ, тыжьыгъ, тыжьэкъугъ. Гъогу ныкъом тызнэсым тщхынрэ тызешъон псырэ ухыгъ. Узимыгъэл1эщт тхьэм уигъал1эрэп. Тощтэу псаоу тыкъэнэжьыгъ сш1эжьырэп.
Гъогум тытетэу к1алэ къызфэхъугъэ нысэхэм ясабыйхэр ц1ыц1ыгъэх, ежьхэри л1агъэх. Сэ мыхэм ащыщэу зыт1узыщ синэхэмк1э слъэгъугъ. Зы тхьэмафэ къынэужь ц1ыфхэр зэтэл1ахьыпэхэу иублагъ. Къуахь гъунэм 1усхэм сабый хьадэхэр 1эк1э зэ1эпырахэу хым хырадзэщтыгъ. Ау къуахьым ик1оц1 лъэныкъо щы1эхэм ари афаш1эщтыгъэп. Хьадэ шъугъэ гъуамэрэ псыунэ гъуамэм ухэк1ыжьын плъэк1ыжьыщтыгъэп, жьы къэтымыщэжьыным тыхэфэгъагъ. Къуахьыр рэхъэхъырхъэу зы къуахьыжъэу щытыгъ, ипшъэ къэу1убыгъэу щытыгъэп, ишъхьэ 1ухыгъагъ. Мыщ тыкъигъэнэжьыгъ, армырмэ жьы тымыгъотэу тытхьэлэни.
Мэфипш1ым тыхэхьагъэу Костэнджэм/Риманиа тынэсыгъ. Къуахьым исым изныкъо л1эгъагъ, изныкъори ныкъуал1эу хъугъагъ.
Ч1ылъэм тыкъытэхьагъ. Азэхэр къытхэхьагъэх. Л1агъэхэмрэ псэзыпытхэр зэхырадзыгъэх. Къытэ1эзагъэх. Щэтырхэм/цыунэхэм тык1агъэт1ысхьагъ. Тщхынрэ уцрэ (1азэгъурэ) къытатыгъ.
ХьДжЙ: Ащ нэужым сыд хъугъэ?
ГФА: Адыгэхэм илъэсищ ренэ Римания, Болгария, Сербия, Македония фэдэ ч1ып1эхэр къяк1уахьэу хэтыгъэх. Къалэхэм къуаджэхэм тыдэхьэнэу тыфитыгъэп. Къыддэ1эпы1эри щы1агъэп. Титхьэматэхэм “Мы уцыр шъущхын шъулъэк1ыщт, шъуугъои шъущхы” я1омэ тщхэу, ныбаджэу, зыкъэдгъэнэжьыным тыпылъэу тыщы1агъ. Тихьадэхэр ящыгъынхэр ащыгъэу ят1эм еттыщтыгъэ. Зыдэщылъхэр тымыгъэунэфэу гъогум тытехьажьыщтыгъ.
Илъэсищ къынэуж Серез** тынэсыгъ, ащ зы ч1ып1э щыдгъоти тит1ысхьагъ. 93 Заом (1878) къынэуж къэралыгъом тыкъигъэтэджи Балыкесир тыкъищагъ. Зэпстэури ты шапсыгъагъ.
Susurluk’a yerleşme
Сусырлыкъ тызэрет1ысхьaгъэр
ХьДжЙ: Шъуикъуаджэ тощтэу агъэт1ысыгъ?
ГФА: Балканым къырафыгъэ шапсыгъхэр унэгъо 15-20 хъухэу Караманкой, Атаназ, Айшебаджы, Учпынар фэдэ лъэпэко/манау къуаджэхэм яфэл1ык1энхэу/лэжьак1охэу датэкъуагъэх. Илъэсищ тырку унагъохэм яфэпщыл1ыгъэх.
Мы къин илъэсищым къынэуж Къафкъасием ик1ыхи еджэнхэу Мысырым к1уагъэхэу абдзэхэ к1элипл1 Балыкесир къэк1уагъ. Мыхэм тищы1ак1э къин ялъэгъугъ. Яшъхьагъы Бэрсбый Хьаджэр итыгъ, адрэхэри Хьаджэ Ахьмэд Ефэнды, Хьафуз Т1ахьир Ефэнды, Хьаджэ Умар Ефэндыр арыгъэ. Мы купым ыужыпкъэм нэпэ Демыркапы (Гъук1ыпчъэ) къуаджэр здэщыс ч1ып1эр т1ысып1эу хырихыгъ. А лъэхъанэм а ч1ып1эхэр Умаркой пщыхэм (агахэм) яхъуп1эу щытыгъ.
Бэрсбый Хьаджэм шъэфэу адыгэ унагъомэ макъэ яригъэ1угъ, мызыпчъыхьэм нэпэ Демыркапы зыра1орэ ч1ып1эм къек1унхэу яфигъэпсыгъ. Адыгэхэм я1э ч1элъ пстэур яугъоижьи зыдэфа1орэ ч1ып1эм къек1угъэх. А чэщым къуаджэр агъэ1агъ. Умаркой пщыхэм ахэмэ къапэуцожьын к1уак1э я1агъэп. Л1ык1охэр зыхахи Бурса уалиим (губернатор) идэж ягъэк1уагъ. ”Тымыш1эрэ зыбзэк1э гущы1эхэу, тымылъэгъугъэ щыгъынхэр ащыгъэу зы куп ти хъуп1э зэлъаубытыгъ” я1уи тхылъ иратыгъ.
Бурса Уалир Истанбыл рэтхагъ. Истанбыл зы пашэ (л1ы п1ашъэ) къик1и къэк1уагъ. Пашэр нэпэрэ Султ1анчаир адыгэ къуаджэм ипшъэ щысыгъэ Къадыкъыры*** зиц1агъэ абдзэхэ къуаджэм итамэ ч1ыраши ч1ыгур къырагъэлъэгъугъ. Пашэм пэгъок1ыгъэ адыгэмэ ятхьэматэм:
– Олахьэ пашэ, бэным тыркубзэм бы къэдар, мак1э (Пашэ, сэ си тыркубзэ мыщ блэк1ырэп, мак1э) зе1ом, пашэм 1офыр къыгуры1уагъ:
– Адэ, шъузэрэ адыгэр шъыдэ ипэрапш1эу къысэшъумы1уагъ?Хъун, и1уагъ. Къа1уагъэхэм к1эдэ1угъ, ч1ыгур зэригъэлъэгъугъ. ”Мы ч1ыгур зы къуаджэк1э бащэ дэд, Умаркойри шъорри къышъуфырикъун” ы1уи гъунапкъэхэр къигъэлъэгъуагъ. ”Мы ч1ыгухэр мыщ къынэуж шъошъуий, зызгъэзэжьрэм Истанбыл лъэныкъомк1э пэмык1 адыгэхэри шъуадыжь къэзгъэк1ощтых, ахэри зыхэжъугъэт1ысхьэн” ы1уи тхылъым ч1этхэжьи игъэзэжьыгъ.
Ащ нэужьым Истанбыл лъэныкъом Къафкъасием къик1ыгъак1э абдзахэхэри****къак1охи тикъуаджэрэ нэмык1 къуаджэхэм адэт1ысхьагъэх. Ахэми ч1ыгу яратыгъ.
1951 илъэсым Былгъарием къырафыгъэ мыхьаджирхэри тикъуаджэ къыдырагъэт1ысхьагъэх, непэ ахэр адыгэм афэдэу хъужьыгъэх, адыгабзэ яш1э.
ХьДжЙ: Шъуапэ итыгъэ мы дин пашэхэр шъуи къуаджэ къыдэт1ысхьагъэха?
ГФА: Къыдэт1ысхьагъэх. Сезгъэджагъэ, сихъоджэ Хьафуз Хьасан Ефэндым къи1оу зэрэзэхэсхыгъэмк1э, бджыхэ-к1ымэфэ ренэ Истанбыл къик1ырэ дин ш1эныгъэл1хэр сихъоджэ ихъоджэу Хьаджэ Ахьмэд Ефэндым иунэ щызэ1ук1эщтыгъэх, зэдэгущы1эщтыгъэх, тхылъ еджэщтыгъэх, зичир аш1ыщтыгъ, к1ымафэр мощтэу блырагъэк1ыщтыгъ. Арапыбзэк1э зэдэгущы1эщтыгъэх, зы купым икъоу тыркубзэ, зы куыми адыгабзэ иш1эщтыгъэп.
ХьДжЙ: Шъуикъуаджэ ищытык1э непэ сыдым тет?
ГФА: Тикъуaджэ изныкъор абдзах, изныкъори шапсыгъ. Сусырлыкъ щы1э адыгэ къуаджэхэм языкупыр шапсыгъ, языкупыри абдзах, языкупыри зэхэпхъагъ. Тэт нэмык1хэу убыххэр Манясрэ Гунэн, бжъэдыгъухэр Бигъэ лъэныкъом щызэрэугъоигъэх. Ау а лъэныкъохэми шапсыгъ е абдзах къуаджэхэри щы1эх.
Тикъуаджэ ипэм унэгъо 500-рэ нэбгэ 2000 фэдиз ц1ыф дэсыгъ. Джы къыдэнэжьыгъэр мак1э, къалэхэм як1ужьыгъэх (2000 илъэсым нэбгэ 642;2007 илъэсым нэбгэ 526). Мэфэк1/бирам мафэхэм, нысащэ е джэназэ щы1э зыхъурэм ц1ыфхэр къызэрэугъоих.
